Tempus erat, quo sol medium transcenderat axem Pronus et excelsi linquens fastigia centri Vicina iam nocte leues permiserat auras. Illis sed maior curarum uoluitur aestus Feruentesque tenent male conscia corda dolores. Vtque pudor capto detorsit lumina sensu Reppulit et miseros alterno a corpore uisus Nec iam secura praestatur luce tueri Signatam fixo peccati stigmate carnem, Indumenta petunt, foliis ut mollibus ambo Membra tegant nudumque malum de ueste patescat. Vmbrosis propter stabat ficulnea ramis Frondentes diffusa comas, quas protenus Adam Vmentem capiens raso de cortice librum Adsuit et uiridi solatur ueste ruborem. Induitur simili mulier lacrimabilis arte, Quosque rapit misero fallax insania pomo Vestiuit folio: saeua quos arbore nudos Reddidit, hos grauius tenui super arbore texit. Et tamen adueniet tempus, cum crimina ligni Per lignum sanet purgetque nouissimus Adam Materiamque ipsam faciat medicamina uitae: Qua mors inualuit, leto delebere letum. Aereus excelso pendebit stipite serpens, Cumque uenenatum simulauerit, omne uenenum Purget et antiquum perimat sua forma draconem. Interea genitor uiridis per mollia luci Rorantes sudo capiebat ab aere uentos. Protenus attonitis senserunt auribus ambo Praesentem dominum. tristi tum luce perosa Expauere diem detecto in crimine testem. Illos nam, uastis specubus si forte baratrum Panderet aut subitum tellus monstraret hiatum, Non pigeat prono trepidos descendere saltu, Et si suppeteret iam tum sententia leti, Hanc etiam raperet solandi cura pudoris: Se flammis lymphisue darent uel pectora ferro Appeteret uindex crudeli uulnere dextra. Sic miseri mortem nondum discrimine notam, Cum primum meruere, uolunt. exordia finem Signant et similes praedicunt adfore luctus, Vltima cum mundi senium consumpserit aetas Cumque repentinus percusserit omnia fulgor Caelorum clangente tuba, qua nuntius ante Iudicis aduentu concussum terreat orbem; Tunc, cum sinceros pastor discreuerit agnos, Haedis disparibus diuersa in parte locatis, Per medium dirimente chao, quod fluctibus implet Sulphureis uoluens undosa incendia gurges, Flammarum stagnante lacu, quo feruida quondam Dicitur attracto nubes Sodomitica nimbo Guttatim sparsum fudisse in crimina fulmen, Cum plueret nox taetra focos caeloque caducae Aera per calidum stillarent undique mortes. Taliter ignifero missi de fonte gehennae Fluxerunt tristes aliena in saecula riui. At quem terribili iudex decreuerit hora Viuere post mortem poenaque ardere perenni, Subtrahet optato grauior sententia leto: Cumque foret melius dispersis corpora membris Carpere perpetuum dura sub morte soporem, Inuitos tamen urna uomet, quis sola uoluntas Rursus posse mori sensuque carere dolendi. Sed sic accipiet feruentis flamma camini Ambustura suas, ut numquam finiat, escas. At primi interea iuuenes conamine casso Per deserta ruunt tutoque abscondita furto Facta putant, caecis optant latuisse tenebris. Quid iuuat? infelix, oculos a iudice flectis? Te iudex cernit: nolis cur ipse uidere, Cum uideare palam? Solem non fuscat amoenum, Si depressa grauem formidant lumina lucem Debilis et sanum uisus non sustinet orbem. Tum sic terribili primum deus increpat ore Atque, ubi sit, miserum noscens interrogat Adam. Qui trepidam pauido producens pectore uocem Vix haec pauca refert: "Tuus, o celsissime, terror Mentibus insidens latebram temptare coegit. Nam quia nuda forent inopertis corpora membris, Erubui, fateor, caelumque per abdita fugi". "Et quis, ait, subitum concussit corde pudorem Visus et unde nouus? Nam te nec uellera dudum Nec contexta prius uelauit tegmine uestis. Forma rudis proprio melius contenta decore Iudice se placuit; sed postquam foedere rupto Interdicta tuus perstrinxit germina gustus, Naturale tibi tegmen non sufficit unum, Hactenus et nudis nunc denudata patescunt, Arguit obscenus quia turpia corpora motus". Ille ubi conuictum claro se lumine uidit Prodidit et totum discussio iusta reatum, Non prece submissa ueniam pro crimine poscit, Non uotis lacrimisue rogat nec uindice fletu Praecurrit meritam supplex confessio poenam. Iamque miser factus nondum miserabilis ille est Erigitur sensu tumidisque accensa querellis Fertur in insanas laxata superbia uoces: "Heu male perdendo mulier coniuncta marito! Quam sociam misero prima sub lege dedisti, Haec me consiliis uicit deuicta sinistris, Haec sibi iam notum persuasit sumere pomum. Ista mali caput est, crimen surrexit ab ista. Credulus ipse fui, sed credere tu docuisti Conubium donans et dulcia uincula nectens. Atque utinam felix quae quondam sola uigebat, Caelebs uita foret talis nec coniugis umquam Foedera sensisset comiti non subdita prauae". Hac igitur rigidi commotus mente creator Maerentem Celsis compellat uocibus Euam: "Cur miserum labens traxisti in prona maritum Nec contenta tuo deceptrix femina casu Sublimi sensum iecisti ex arce uirilem"? Illa pudens tristique genas suffusa rubore Auctorem sceleris clamat decepta draconem, Qui pomum uetito persuasit tangere morsu. Post haec finalem promit sententia legem Serpentemque reum prima sic uoce notauit: "Tu coluber, cuius peccauit femina fraude Errorisque uirum Consortem reddidit ipsa, Propter utrumque reus pendes, quod fecit uterque: Nec tibi sublimi constabit corpore uertex, Callida sed pronus per terram pectora uolues: Vtque fuga trepido sinuosa uolumina currant, Non gressus, sed lapsus erit teque ipse sequeris Flexibus et spiras uiuentia uincula nectent. Tum pro persuasa miserorum cordibus esca Tellurem captans pastu uesceris inani: Mensibus et certis supero depulsus ab orbe Inclusus terris communi sole carebis. Inter cuncta, replent quae nunc animantia mundum, Auctor mortis eris, fies grauis omnibus horror. Praecipue infelix mulier cum prole futura Sic inimicitias odio currente reponat, Semina seminibus mandent ut uota nocendi. Insistens semper pauidae sectabere calcem: Conterat illa caput uictoremque ultima uincat". Post haec attonitam iudex commotus in Euam: "At tu, quae primam uiolasti femina legem, Accipe, succiduum uitae quod restat in aeuum. Imperium patiere tori dominumque timebis, Quem socium dederam: parebis subdita iussis Et curuata caput libitus adsuesce uiriles. Moxque ubi concipiens fetum persenserit aluus, Ventris onus gemitu testaberis ac tibi clausum Anxia crescentem portabunt uiscera fascem: Donec transacto fastidia tempore complens Naturale malum partu sub uindice pendat Producens uitam prOles, sic poena parentis. Quid diuersa loquar post iam discrimina matri Nam cum praeduro mulier confecta labore Optatam subolem tali produxeris ortu, Lugebis uacuos nonnumquam orbata dolores". Interea trepidus iam dudum sustinet Adam, Quid sibi terribilis tandem sententia seruet. Cui pater: "Attentis, inquit, nunc auribus et tu Accipe quid mereare, leuis quem femina uicit. Impolluta prius pulchro sub germine tellus Non iam fida satis nec puro semine simplex Pristina monstrabit corruptum terga per orbem Exemploque tuo semper tibi terra rebellans Vepribus ac tribulis armata resistere discet. Aut si frangenti cedens subcumbet aratro Vomeris et fixo mordaci dente subacta est, Pinguia decipient mentito germine culta. Nam pro triticeo lolium consurgere fructu Et fictas segetes uacuasque dolebis auenas. Sic uix extortum producent iugera panem, Sudore adsiduo nitens quem sumat egestas, Inlecebramque cibi poenalis uindicet esca. Aequalem brutis facient tibi pabula uitam Et simul herbarum sucos pastumque requirens Stercore consimili depressa grauabitur aluus. Aerumnosa diu uoluetur talibus aetas, Donec praescriptum ponant tibi saecula finem Et compacta luto soluantur tempore membra. Limo formatus rursus redigeris in aruum. Ante tamen proprium nati praecurrere letum Conspicies poenasque tuas in prole uidebis. Vt metuenda magis cernatur mOrtis imago, Peccasse agnoscas quid sit, quid mortua fleri Quidue mori. ac ne quid desit tibi forte malorum, Quae castigandis corruptus parturit orbis, Acrior immenso miscebitur ira dolori. Nam cum prima tibi producent tempora natos, Liuor edax arto certabit limite mundi: Nec iam sufficiet, uacuus qua tenditur, orbis Totaque germanis stringetur terra duobus. Alter in alterius consurget funera frater Telluremque nouam cognato sanguine tinguet. Exim posteritas uarios passura labores Casibus in multis mortalia debita pendet, Dum ueterem ductus dissoluat terminus orbem, Occidat omne uigens finisque redarguat orta". Audierat motumque dedit conterrita tellus. Sic pater exactis haedorum pellibus ambos Induit et sancta paradisi ab sede reiecit. Tum terris cecidere simul mundumque uacantem Intrant et celeri perlustrant omnia cursu. Germinibus quamquam uariis et gramine picta Et uirides campos fontesque ac flumina monstrans, Illis foeda tamen species mundana putatur Post paradise tuam; totum cernentibus horret Vtque hominum mos est, plus, quod cessauit, amatur. Angustatur humus strictumque gementibus orbem Terrarum finis non cernitur et tamen instat. Squalet et ipse dies, causantur sole sub ipso Subductam lucem, caelo suspensa remoto Astra gemunt tactusque prius uix cernitur axis. Tunc inter curas permixti felle doloris Adfectus sensere nouos et pectora pulsans Nondum compertas prorumpit fletus in undas Attentisque genis iniussus defluit umor. Haud aliter uiuax deceptus mole caduca Spiritus, impleto uenit cum terminus aeuo, Post obitum peccata dolet: tum quidquid iniquum Gesserit, in mentem reuocat, tum paenitet omnis Errorum lapsus, semet quos iudice damnat: Et si praeteritae reddatur copia uitae, Sponte ferat, quoscumque dabunt mandata labores. Sanctus namque refert de quodam diuite Lucas, Quem nimio luxu dissoluens uita fouebat. Ipse coturnatus gemmis et fulgidus auro Serica bis coctis mutabat tegmina blattis: Inde ut bacchantem suasissent tempora mensam, Currebant epulae, totus quas porrigit orbis. Cumque peregrinus frugem misisset aceruus, Feruebat priscum crystallo algente Falernum. Viuida quin etiam miscebant cinnama turi Et suffita domus pingui fragrabat amomo. Quod pelagus, quod terra creat, quod flumina gignunt, Certatim mensis cedentibus undique lassus Portabat pallens auri cum fasce minister. Languidus ante fores pauper tunc forte iacebat Diuitis obstrictis resoluto corpore membris Et supplex poscebat opem, non munera captans, Reliquias tantum sed si quas copia iecit, Has tunc opperiens aluus ieiuna rogabat. Sed proclamanti diues non addidit aurem Nullaque languentem pietas respexit egenum, Nec quae completis cecidere superflua mensis, Pauperis ad uictum quisquam dedit. insuper aegri DespicituR facies et putria uulneris horrent. Cumque canes miti perlambant ulcera lingua Blandior et fesso feritas medicabilis adsit, Sola hominum nescit mens semper dura moueri. Haec sed diuersa penitus dum sorte geruntur, Impendens obitus pariter pulsauit utrumque Diuite praeuento, numquam qui credidit istud. Optatam pauper longo uix tempore mortem Peruenit et uictor morbos artusque relinquit. Ille quidem, celsa qui dudum floruit arce, Fletibus ad tumulum stipato funere fertur Auratoque datur conditus membra sepulchro Et pretiosa tegunt elatum lintea marmor. Spiritus abstruso sed mox demissus Auerno Incidit aeternas per saeua incendia poenas. E quarum medio sublimi sede locatum Haut procul (hoc certe censetur, nam procul inde Vt docet euentus) sinibus conspexit ouantem Abrahae iusti mutatum in paupere uultum Nec eius similem, quem dudum luce receptum Quarto forte die uix quisquam largus humandi Ne per dispersum naturae lege cadauer Dira frequentatae contagia mitteret urbi, Obtectum laceris tenui uelamine pannis Naribus adstrictis nuda tellure locauit. Angelicis manibus tunc in sublime leuatus Iam diues, iam sanus erat: contraque superbi, Qui congesta tenens opibus diffluxerat amplis, Arida sic flammis mendicant guttura guttas: "O pater, electas animas qui sede beata Colligis et meritis dispensas praemia iustis, Haec ego non mereor: sed saltim deprecor unum, Lazarus ut missus ueniat digitoque leuatum Adferat huc labris ardentibus inde liquorem Quique refrigerio, si non extinxerit omnes, Ad tempus saltim tantos uel mitiget aestus, Donec fessa breui respirent membra quiete. Taliter immixto lacrimis stridore rogantem Magnanimus tandem compellat sic patriarcha: "Desine iam seras in cassum fundere uoces Et uacuas miscere preces. haut talia dudum Dicta dabas, foribus cum te prandente iaceret Ipse ignotus, egens, aeger, ieiunus, inanis; Cum tua non caperet congestos mensa paratus Pauperis atque tuas non iret clamor ad aures. Quapropter tandem librato examine ueri Praeteritae uitae sortem deponis; uterque Permutate uices: et te iam sufficit amplis Exundasse bonis, laetetur fine malorum, Qui doluit coeptis. Non est iam terminus ultra. Insuper horrendo currit qui tramite limes Et chaos obiectum lato distinguit hiatu, Non sinit abiunctas misceri foedere partes Accessumque negat, sic uobis semper ut istis". Ille gemens uanum repetita uoce precatur: "Si nil post obitum prodest commissa fateri Nec tua mutatur fixis sententia uerbis, Hoc concede mihi, nulla quod lege uetatur. Fratres quinque domo discedens luce reliqui: His peto mittatur, qui uiuos corrigat, ante In tormenta cadant quam talia carne soluti. Nam quamuis duro persistant corde rebelles, Si tamen obstructa quisquam de morte rediret, Credent experto poenasque intrare timebunt". Ille quidem poscens effectum non capit ullum, Nos autem, dum uita manet, dum luce uigemus, Olim defuncti perterret nuntius Adam, Dum locus est flendi, dum non iniussa petuntur Nec obduratis pulsatur ianua serris. Nouimus en cuncti, quid primus planxerit ille . Qui pulsus prisca nesciuit sede reuerti. Namque obitum quendam casu tum pertulit ipso, Perdita ne precibus lacrimisue reduceret ullis. Ex tunc paulatim retro sublapsa referri Vita prior coepitque malis laxata potestas. Tum tristes morbi et uarii subiere dolores Et corrupta satis dira pinguidine tellus Letali quaedam suffudit germina suco. Inde truces saeuire ferae dudumque timentes Excitat ad pugnam tum primum conscia uirtus Reddit et armatas unguis, dens, ungula, cornu. Ipsa etiam leges ruperunt tunc elementa Et uiolare fidem mortalibus omnia certant. Inflatur uentis pelagus uoluuntur et undae Excitusque nouum turgescit pontus in aestum. Tunc primum tectis taetra caligine caelis Ingratos hominum castigatura labores Grandineos pauidis fuderunt nubila nimbos Atque polus discors inuidit germina terris. Quin magis ipsa sibi tellus aduersa negauit Seminis excepti uertens mentita nitorem. Haec gemini primum senserunt tunc protoplasti. Posteritas nam quanta ferat dispendia rerum, Non cui uel centum linguae uel ferrea uox est, Enumerare queat, nec si, quem Mantua misit, Maeoniusue canant diuersa uoce poetae. Quis tales referat motus? quis denique fando Euoluat totos, qui uoluunt saecula, fluctus? Arma fremunt, crebra quatitur formidine mundus, Funditur irriguus sanguis maiorque sititur. Quid dicam celsas praeclaris coetibus urbes In deserta dari? populos populante rapina Dispergi et lacerum uacuari partibus orbem? Seruitio subdi dominos famulosque uicissim Praeferri dominis et belli sorte perire, Sors generis claro quondam quod sanguine misit? At si forte breui requiescant tempore bella, Legibus armatas furere in certamina lites, Ius anceps pugnare foro, quo iurgia fratrum Non leuius uotis feriunt, quam proelia telis? Sed quis uota notet, clament cum facta nocentum? Quis fraudes et furta gemat gaudente rapina? Quisue minora fleat? (stringi nec maxima possunt) Inde minora tamen, si summis iuncta notentur: Nam per se nullum facinus sub iudice paruum est. Nec refert cunctas percurri carmine causas: Hoc paruo sermone loquar post damna priorum Nil superesse mali, quod non uel perpetret orbis Vel toleret plenus scelerum pariterque laborum, In casu discrimen habens et crimen in actu. Sed tu, Christe potens, cui semper parcere promptum est, Tu figulus massam potis es reparare caducam Et confracta diu resolutaque fingere uasa. Qui dudum multo latitantem puluere dragmam Inuenis accensis uerbi uirtute lucernis. Linquentem caulas turpique errore uagantem Pastor ouem celeri dignatus quaerere gressu Subuehis, utque suo gaudens reddatur ouili, Sarcina fit, quae cura fuit. Sic filius ille Iunior, exhaustos postquam dispersit aceruos Vitaque consumpto mutata est prodiga censu, Turpia porcorum digne conuiuia sectans Optauit siliquis compleri uilibus aluum, Donec saeua fames longo discrimine uictum Cogeret offenso tandem se reddere patri Confessumque reum laxato crimine solui. Denique prostratum mitis pater alleuat ultro Et trepidum blanda solatur uoce pudorem. Ornatus reduci uestis dat prima secundos Laetaque sollemnis celebrat conuiuia coetus, Quod rediuiua suis quodam de funere proles Surgat et orbato redeant noua lumina patri. At tu, praepollens hominum rerumque creator, Quamquam cuncta uelis fidae constare saluti, Nulla tamen pateris nostrae dispendia mortis Nec quoquam pereunte tVis contingere damnum Diuitiis poterit. nescis decrescere, nescis Augeri et pleno perstat tibi gloria regno. Sed famulis tu redde tuis, quod perdidit Adam Quodque tulit primum uitiatae stirpis origo, Ortu restituat melior iam uita secundo. Sorduerit nimium lacero circumdata peplo Forma uetus: scissam ponens cum crimine uestem Pallia prima pater redeunti porrige proli, Seminecem quondam miserans qui forte repertum Proiectumque uia, quem saeui caede latrones Impositis cuncto spoliarant tegmine plagis. Sed tu, sancte, uiam sumpto dum corpore curris, Inuenis adlisum nec praeteris: insuper aegrum Iumento carnis propriae sub tecta reportas. Nos fuimus quondam rabido data praeda furori; Sed si nunc medico percurrat uulnera fotu Gratia producens oleum, sapientia uinum; Commendet stabulo Samaritis dextera curam, Pelletur ualidus medicato corpore languor. Suscipe, qui non uis moriendi crescere causas, Quos confessa tibi gemitus pia pectora fundunt. Vt quondam tecum passae sub tempore carnis Proximus immani dependens stipite praedo, Quem non culpa tibi similem, sed poena tenebat Ille tamen nexus membris nec corde ligato, Etsi confixas clauis extendere palmas Non potuit, liber mentem cum uoce tetendit. Sicque reus scelerum, dum digna piacula pendit, Martyrium de morte rapit. cui fine sagaci Maxima cura fuit tales non perdere poenas, Praeripuit scandens aditum caeloque leuandus Ardua sublimi tenuit compendia saltu. Porrige sic nobis celsam, pater inclite, dextram. Nos quoque perpetuae conquirat uita saluti Atque profanati deceptis fraude latronis Ceu tibi compasso miserans succurre latroni. Liuida quos hostis paradiso depulit ira, Fortior antiquae reddat tua gratia sedi.