# Vita S. Martini 2

  Pendula iam dudum laxavi carbasa pinu,
dum pelagus conponit, iter dum nauta resumit,
et restricta semel levius se sarcina ducit.
me quoque iam primi finita parte libelli
ad cursum levis aura vocat, paro lintea ventis:
spiritus altevolans, imple mea vela secundus,
ne trepidam classem contraria flabra flagellent.
Martinum mea prora vehat: sancta entheca nautae,
dulcis apex, spes fida ratis, leve pondus amantis,
mercis onus suave est, etsi veherentur in ulnis.
  Qui tetigit quodcumque manu vel tactus ab ullo est,
a digitis salit alta salus, fluit unguen ab ungue.
fimbria quin etiam quod nobilis attigit umquam,
sparsit abundantem modica de veste salutem,
fontis et huius aquis restricta est unda cruoris
siccavitque suo refluamina fluxa fluento.
sumens aeger opem per furta salubria fili,
dum nescit medicus, finit discrimina morbus.
  Arbiter Arborius, vir praefectorius idem,
quartano genitam graviter cruciante camino,
plurima dum faceret neque cura mederet alumnae,
missa beata viri restrinxit epistula febrem:
qua superinposita charta recubante puella,
mox sudoris aquas ubi littera sicca rigavit,
febris ad internis extracta est arida membris:
axe serenato madidans sine vellere nimbi
rore atramenti restincta est flamma camini.
Israhelitarum veluti Moysiticus alter,
ne vapor excruciet, protendit pagina nubem.
quam mirum artificem dantem per scripta salutem!
sic operabatur praesens ubi non erat ipse.
quae patre ab Arborio Martino offertur opimo
consecranda manu qua salvificata sit ipsa.
quam bene bis sanam cum virginitate puellam
reddidit iste patri proprio pater, ille supremo!
sic meruit geminam solo curante medellam,
dum caram subolem morti subduxit utraeque.
  Paulinique oculum tetra caligine mersum
inpositis manibus radius penetravit acutus
atque serena dies detersa nube refulsit,
lumen et emicuit facies non lusca gemellum
Martini digitis oleo manante lucernae,
cuncta salutifero superans collyria tactu.
  Ipse etiam casu scalarum vertice lapsus
dinumeransque cadendo gradus, capite, ore relisus,
attritus membris, descendens saltibus amplis,
multorum medicus tam plurima vulnera portans
dum cellae recubat graviter sub nocte sopora,
pervigilis domini venit angelus aere fusus.
ulcera quaeque viri tractans sum singula palpat,
tangens membra manu solidat vestigia gressu
excutiturque lues fugitivo tabida saltu
et sudibus laceros rediit cutis una oer artus.
crastinus incolumi processit corpore comptus
angelicamque fidem testis prasentia fecit.
nec perferre pium longinqua flagella decebat,
quando flagellari graviter non pertulit ullum.
  Praetereunda mihi neque sunt haec maxima rerum.
Maximus Augustus, nece regis maximus armis
imperium indeptus, civili clade superbus,
dum regit insolitas frenorum infrenus habenas,
pontificum cui tunc adulatio laxa favebat
principis et nutu cleri tum circulus ibat,
Martino veniente tamen rex ipse precatus,
ut sanctum ad mensam habeat: qui saepe repulsus
tandem promeruit fieri conviva beati.
imperio plaudente simul sedet, urbe favente,
convivam caeli quod terrena excipit aula.
conveniunt proceres, praefectus consul honores
certatim adsciti, regalia festa colentes,
principe postposito miraturi acta sacrati.
Augusti obsequiis fremit undique concitus orbis,
divitias pariter producens deliciasque
quas habet Indus Arabs Geta Thrax Persa Afer Hiberus,
quod fert meridies arctos occasus et ortus,
quod Boreas Aquilo Libs Circius Auster et Eurus,
quod Geon et Phison, Tigris Eufratesque redundant,
Rhenus Atax Rhodanus Tibris Padus Hister Orontes,
quod mare terra polus pisce alite fruge ministrat.
emblema gemma lapis toreumata tura, Falerna
Gazaque, Creta Samus Cypros Colofona Seraptis,
lucida perspicuis cetantia vina lapillis,
vix discernendis crystallina pocula potis.
inde calix niveus variat per vina colores,
hinc mentita bibunt patera fucante Falerna.
hic abacum picto bombycina flore decorant
arte laborata et vel qualia pensat Aragne;
serica purpureis sternuntur vellera villis;
inlita blatta toris aurumque intermicat ostro
totaque permixtis radiant velamina gemmis.
inde pari pariter rutilant aetate ministri:
in cunctis varius habitus, nitor omnibus unus.
quod valet ore loqui, potuit sub principe ferri.
ordine Caesareo Martino haec pompa paratur,
qui modicis contentus erat, satiandus in uno.
accubat interea principes, simul ordo sanatus,
presbyter inde toro veneranda adclinat in ulna.
ad iuxta regem sella sacer adsidet arta.
porrigit hinc regi mox pocula prima minister.
qui sancto iubet ante dari, quo possit ab ipso
Augustus calicem excipere et potare secundus.
Martinus patera oblata ut bibit ore parumper,
divino sitiens potius se fonte rigari,
principe postposito partem libaminis imam
presbytero tribuit, sciens quod dignior esset.
miratur princeps proceres conviva ministri
iudicioque suo se pensavere minores.
ilico percurrit res gesta palatia complens,
hoc quod apud sanctum fuit ordine presbyterali
Augustus conviva minor: vox una per urbem
Martinum fecisse canit sub principis ora
iudicis in minimi mensa quod nemo valeret.
erubuitque aliud hinc dicere turba satelles.
si quid enim voluit pro supplice forte precari,
induperatori Martinus et imperat ipsi.
qui tamen Augusto praedixit sorte futura
prospera que meteret, quae mox contraria ferret.
motibus Italiae pugnante Valentiniano
Maximus ut cecidit post bella secunda tyrannus,
qui grave succubuit Aquileia protinus urbe,
Martini dictis et verbo libra pependit.
  Coetibus angelicis visus saepe atque locutus
miscuit humanas turmis caelestibus aures,
voce salutatus vel nutibus ipse salutans
aligeros proceres tenuata per aera lapsos,
mitibus alloquiis ageret qui saepe moneret,
qui caelo expeterent terrena sede parentem
et consanguineum quasi longa in saecula civem,
voce requirentes et amore perenne vocantes:
quid faceret terris anima haec tam libera culpis?
ut subeat caelis peregrinus et hospes ab arvis.
daemonicas etiam species falsasque figuras
quaslibet in formas si verteret infitiator,
perspicuas habuit penetralis acumine visus
Martinique oculos neque falsa fefellit imago.
nam quamvis varia tegeretur larva figura,
sancto nuda fuit, cim non se absconderet umbra.
et quia perfidiis inlusio nulla valebat,
prensus in arte ferox iaculabat probra beato,
et cum fraus cessat, hostis convicia iactat.
  Tempore nam quodam cornu bovis ecce cruentum
ipse cruentus habens infert ad tecta sacrati.
inruit in cellam causamque exponit iniquam:
"quo virtus, Martine, tua est? hoc auspicis"? inquit.
"unum namque tuum nuper hac caede peremi
et mihi praeda iacet pecuali capta ministro
iniunctumque nefas sceleris bos armiger implet.
damno cresco tuo, congaudens ubere fletu".
protinus his dictis fratres simul advocat omnes
et pater ore refert quidquid ferus indicat hostis,
sollicitus ne quid lapus abripuisset ovili.
perquirunt socios monachi numerumque recensent,
sed grege de niveo modicus neque defuit agnus.
conductus mercede tamen deest rusticus unus
ligna trahendo focis nemorum vectore bubulco.
quo propero iubet ire gradu causamque requiri.
semianimem inveniunt missi, suprema gementem,
indicat atque necem dum adhuc super halitus errat,
quod sua laxato taurus foret inguina cornu;
explicitaque fide vitam cum voce reliquit.
nec sanctum hoc errare facit quod fecerat error.
  Additur hinc etiam rerum mirabilis ordo:
mille nocendi artes dum perfidus exerit hostis,
nunc Iovis in faciem, nunc se mentitus Anubem,
saepe habitu Veneris, saepissime fronte Minervae
seduluc insidiis sancto sua seria rumpens
diversis formis [se], ut terror crescet, offert
et vacuus generet specie variante timorem,
qui virtute nequit, superatus ut arte rebellet.
sed tam intrepidus persistit inania temnens,
semper inadversus iaculans crucis arma beatus,
belliger hoc clipeo hostilia tela relidens:
qua penetrante acie se machina falsa resolvit
saepe etiam in sanctum vacuos acuere tumultus
infitiatores falso minitante flagello.
sed fremitus fragilis per inania cymbala tinnit
oppositisque minis interritus ipse resistit,
nec fundata decet contra evacuata moveri.
  Hinc quoque letiferi suffusus felle veneni
perfidus horribilis trux lubricus invidus anguis
ore cruentatis Martinum provocat armis:
cur habeat monachos oneroso crimine pressos?
cur maculosa cohors habitet pia saepta magistri?
ne rea turba malis violet consortia iusti
morbida neu reliquos vitii contagia fucent,
qui male polluerint lavacri venerabilis undam
ac sua perdiderint baptismata crimine mersi,
nec via sit veniae periit quibus orbita lapsis,
cum semel in foveam vix sit revocare ruentem
ac neque restitui vastato in corpore florem,
nec redeat miseris ultra indulgentia Christi.
tunc Martinus ait haec contra daemonis iram:
"perfide desipiens, quia non tua commoda cernis,
hostis inique tibi, tibi noxie te pereunte:
si nunc paeniteas, si nunc resipiscere velles,
praecipitare animas ut iam per crimina nolles
nec tua servirent alienae tela ruinae
erroresque tuos damnares ultime iudex,
de pietate dei fidens promittere possem,
ut tibi tam misero misereri Christus haberet
et cibo donaret scelerata piacula culpae.
ob hoc arce poli descendit ad arva redemtor,
perdita ut eriperet, peritura nec ipsa perirent.
inmaculatus enim maculas detergere venit
vulneribusque suis curaret ut ulcera mundi.
funeris ordo sui nostrae fuit arra salutis:
sputa flagella chlamys fel acetum lancea clavi,
crux, pia mors, tumulus lapis, inferus umbra tyrannus:
victa simul triduo premit, et redit auctor ad astra,
descensusque suus meus est ascensus in altum.
nec peccatoris mortem magis eligit ultor,
quando suis poenis nobis dedit arma salutis".
sic pius indomitam pestem mansuescere temptat
promisitque lupo bona pastor ovilia reddi.
quanto magis homini reserarit praemia Christi,
propter quem ipse deus homo fit, iacet qtque resurgit?
o pietas et celsa fides, praesumptio dulcis,
quae promittit opem deceptori et perituro!
explicuit votum, si non valet ire iuvandum:
cui minus in posse est, satis est ostendere velle,
nam totum inpedit qui non abscondit amorem.
  Hinc Clarus, placidis adulescens moribus relinquens,
Martinum amplectens patrem et sua cuncta reliquens,
tempore quinque brevi micuit virtute fideque,
cum propre pontificem habitacula constituisset
ac sua complures peterent consortia fratres,
huic se tunc monachus socians Anatolius addit.
in commune prius humilis censura sodalis.
qui rudis ingenii, versuto inlusus ab hoste
post ait ad sese quod caelitus angelus iret
ac reserare sibi mysteria clausa Tonantis,
et cibo siderea volitent sua nuntia pinna
atque remissa viri responsio nubila tangat,
inter se et dominum memorans iter esse propinquum,
ac sibi contigui iactat confinia caeli,
se secreta dei sciendo iam esse prophetam.
sed clarum, ut credat, nec opinio falsa mevebat.
tunc sine more furens Anatolius adserit audax,
quod sibi de caelo dominus transmittat amictum,
induat et vestem delatam nocte silenti,
ut signa stupeant suius modo verba cavillant.
elevat hinc varium monachorum turba tumultum
et suspensa tenet spectatio vana sodales.
interea medias quasi nox transcurrerat horas
et rota flexa aequo gyrabat cardine metam:
fit subito strepitus, quatitur locus, arva moventur
et confusa simul vario fremit aula susurro,
murmure raucisono frangente lepore loquellas.
credas pugnaces volitare per astra falanges
et videas rapidas discurrere turbine turmas.
hinc ubi concussis redierunt otia turbis
motaque tempestas tranquilla silentia sumpsit,
advocat ex monachis confestim Anatolius unum,
comminus et tunicam ostentat iactantior albam,
qua vacue tumidos falso umbrabatur honore,
candido exuviis, sed nigri daemonis arte.
inde ciet reliquos, occurrit Clarus et ipse,
palpat mollitiem vestis candore nivali,
serica configunt tenuato stamina filo,
nec contacta manu discerni vellera possunt.
dicitur interea monachis nox pervigil hymnis,
et conpacta choris Davitica canna resultat,
ut coram altithronus velamina visa revelet.
iam spumabat equis Aurorae auriga rubores,
Sol quoque lucifluas curru flectebat habenas
atque renata dies revocabat in arva labores:
mox Clarus monachum Martino ostendere tendit,
noscens pontifici fantasmata nulla latere,
cum sancti ante oculos vario fuit una figura
decipulamque suam deceptor perdit in illum.
coeperat his demens Anatolius ergo reniti,
interdicta sibi ne Martini occurrat ovili.
dum tamen invitus traheretur passibus haerens,
tegmina falsiloqui vanescunt alba nigelli
et male destituunt monachum vaga pallia nudum
nec stat imagineis simulatilis umbra figuris.
territa Martini sic nomine larva refugit.
  Hostis iners maiora suis dehinc viribus audens,
perfidus et totiens elisus nec sibi credens,
debilis arma movens et degener ardua temptans,
ut sua laus fieret vel sollicitasse potentem,
cresceret et titulis, fortem pulsasse sagittis:
denique cum sanctus recubaret in aggere fusus,
insinuando preces domino pro plebe sacerdos,
constitit ante oculos deformis forma rebellis,
sulphurea sub luce micans, radiatilis umbra,
lumine mentito tenebrosus et atra vorago
fulgidus exuviis, regali veste satelles,
tectus bratteolis, vacuo diademate pulcher,
ordine gennarum numerosa luce coruscus,
falsa veste potens, cui calceus inlitus auro,
laetior et tumido iactans se pompa triumpho.
cuius ad aspectum sanctus hebet ore represso
mutuaque ambo diu tenuere silentia fastu,
mirans ille virum, dum despicit iste superbum.
quem prior alloquitur reus et temerarius hostis:
"quae dudum, Martinae, cupis penetrante precatu,
iam pia vota tenes: ego sum tua gloria Christus.
exigis ut veniam calidos recreare labores
et sudata tuis ut soler bella tropaeis:
debita militiae dare oportet munera regem.
descensurus enim ad terras huc dirigo gressum,
ut tua sollicitis requiescant pectora curis".
his sacer intrepidus nolens responsa referre
despicit et reticet, tractat neque flante rotatur.
lubricus hinc repetit mordacia sibila serpens:
"credere quid dubitas proprio quod lumine cernis?
en ego sum Christus, tecum qui consero voces,
et loquor haec secreta palam dignando futura.
neu de me trepides, testis mihi fulgida lux est".
spiritus ut verax Martini ignivit acumen
ac patefecit iter, ne clausa venena laterent
hostis et anguini posset discernere fraudem,
libertate potens sanctis sermonibus inquit:
"non ita se dominus venturum dixit in orbem,
se neque purpureum nec sic diademate fultum
pandit apostolicis voce insinuante columnis,
cum sua carnalis reperetur ad astra figura
atque piis plantis straverunt flamina pinnas,
cum pede pressa sacro servirent aera regi,
angelicis vectus manibus celer aethera calcans,
ingrediens teneras neque frangens gressibus auras,
pendula planta volans cum nubila finderet intrans,
remige pinnigero qua non facit ala sigillum:
cum Galilaeis tunc spectantibus angelus adstans
sic ait altithronum rediturum qualiter iret.
unde probanda probo, reprobo reprobantia proba:
non sunt signa mei regis, sed castra tyranni.
ast ego transfixas clavis nisi videro palmas
atque beata crucis tum stigmata carne gerentem
ac latus et fossas traiecto missile costas,
unde cruentati pariunt baptismata rivi
et sacra purpureo maculas lavat unda fluento,
quae dedit in pretium generosa talenta redemptor
inique crucis trutina pretii nomismata pensas,
totum auctor redimens thesauro corporis orbem,
cum gemma una fuit quae cuncta in vasa valeret;
hac nisi veste tegi videam qua pertulit auctor,
indicio sine hoc Christum venisse negabo.
nam decet ut victor doceat per signa triumphum
plagaque fixa potest laudem accumulare tropaei".
mox inimicus iners, vibratus verbere verbi,
pestifer aerius tenuata per aethera pulsus,
in propriam speciem rediens ad inane solutus
effugit ex oculis liquidas quasi fumus in auras
et levis umbriferae volitavit imago figurae,
visibus exclusus cellam paedore cruminans,
agnitus indiciis, sua per vestigia sordens
et foetore sibi comitante satellite fugit,
Martinique fidem neque fulgida forma fefellit
nec radium mentis delusit splendor inanis,
luce superfusa qua se nox taetra tagebat.
numquid non poterat humilis superare superbum
aut non deiceret tam mente benignus iniquum,
pacificis armis doctus domitare rebelles?
  Cuius dulcis erat favor et honor altus amoris,
non solum abluere alterius, sed lambere plantas
hospitis atque novi vestigia tergere lingua,
semper aquam manibus tribuens venientibus ipse,
caelestis cupiens homini servire minister,
et manus alma pedes de peccatore luebat,
cum sua porrigeret vel fimbria tacta salutem.
qui inlecebras mundi fugiendas instituebat
et saeclo sua lucra dari, nil quaerere terris,
ut censum fugeret qui ascendere vellet Olympum,
ut grave pondus agri vel nummi nullus haberet
nec retineret opes qui caelo occurreret heres.
namque onus ascensum vetat et descendere praestat,
imum versa trahunt nec in altum pondera ducunt,
in montem gradiens titubat sub fasce columna,
deficit et fragilis valido sub pondere planta;
mergit in undosum cumulatam sarcina proram:
ut petat ad portum, rerum facit entheca iactum.
  Qui pater inlustris Paulini gesta beabat,
floruit Italiae quo post antistite Nola
qua regio Campana sedet rectore superno:
dives agris, opulens famulis, locupletus acervis,
vir censu vastus, lare celsus et ore rotundus,
ditior ipse fide pro Christo fit sibi pauper
et dedit innumeros redimentes crimina nummos.
cuius sparsa solo migravit ad astra facultas
fecit et in caelum pigras ascendere terras,
uno stando loco et dant bruta ad sidera saltum.
ergo euangelicum Paulino inplente relatum
Martinus monitat cunctis talem esse sequendum,
tramite difficili potuit quia perfere dives
depositoque onere scandit quia liber in arcem
exemploque monens vocat altius ire sequaces.
  Iam quoque Martini quae fabula fluxerit ore,
quae gravitas fuerit, quam acer, de lege disertus!
quaestio nec latuit caelesti iure peritum:
vir reserare valens quodcumque aenigma negaret,
ingenii dulcis prudentia larga redundans,
fonte perenne bibens quod rivulus ille rigaret,
sermo pius promptus placidus catus aptus amandus
intentis animis, caeli possessor in arvis,
pervigil orator mandando negotia Christo,
iudicis in vultus inopum querimonia pandens,
doctus in arte sacra miserorum exponere causas,
adsertor validus, superans fora iura togatos,
nobilis adstructor, facundus contionator.
qui prece profusa domini vadimonia placans
quantum voce valens viduis atque orfanatrofis,
cuius et ipsa polum taciturna silentia pulsant!
mens fundata deo, sine fuco, proxima caelo,
otia nulla terens et nulla negotia carnis,
quidquid agendum esset totum velociter inplens;
sed mora Christus erat, famulans sibi nocte dieque,
non cibus et somnus nisi quod natura necessat:
tardus edax, velox vigilans sopor, esca sub ictu,
nec faceret nisi quod sine his caro vivere nescit;
tempus utrumque dicans causis repetendo duabus:
lectio nunc resonans sibi, nunc oratio currens;
cuius erat requies tantum mutare labores.
si foris isset, erat homo iugiter intimus orans,
caelo non carnis, sed tendens lumina cordis.
nec dolus inclusus latuit nec ab ore refluxit.
vir sine mundanis, domini possessio munda,
nullum iudicio damnans, mala nulla repensans;
haec sua forte fuit, si facta iniuria fratri est.
a minimis laeso non umquam erat ultio dulcis
deque gradu proprio neque reppulit officialem.
carus et adversis, pius aequis, blandus iniquis,
ira timor risus maeror stetit exul ab illo.
non in fronte tenens nubem nec in ore cachinnum
idem semper erat facie cute corde colore,
nec variabat opus vir adhuc in corpore constans,
inmortale aliquid mortali ab imagine promens.
ora deus, sensum pietas, pax corda tenebat,
pro se parva gerens aliena misertus agebat,
naturae ut seriem postponens angelus esset.
alta supergrediens, mente ultra nubila tendens
liber ab humanis intrabat sidera civis.
inclita signa gerens et multa futura prophetans
stabat adhuc terris caelestibus intimus haerens,
noscens clausa dei quasi consiliator amici,
cum sua participat caro secreta clienti;
vir cui Christus amor, Christus honor, omnia Christus,
flos odor esca sapor fons lux via gloria Christus:
huius in affectu insertus solidatus adultus
ac velut arbor agri, secus est ubi cursus aquarum,
flore comis foliis et fructu perpete gaudens
ornata aeternae fert poma perennia vitae
inter apostolicas acies sacrosque prophetas
martyriique choros atque agmina fulgida caeli,
rege sub invicto qua exercitus ille coriscat
per turmas, proceres, legiones atque cohortes
milite seu comite et gradibus duce consule crescens,
lacteus iste toga, rutilus micat ille corona,
hunc praetexta nitens, illum diadema facetat,
hos chlamys, ast illos armilla topaza decorat,
balteus huic radiat, huic infula crine coruscat,
alter palmatae, trabeae nitet alter honore,
pingit et ornatum gemma aurum purpura byssus,
nec videt hoc oculus quod habet super astra senatus:
his frueris, Martine, bonis sub principe caeli,
coetibus angelicis sociabilis et patriarchis,
conpar apostolicis meritis, aequande prophetis,
addite martyribus, rubricat quibus unda cruoris,
fulgide confessor, candentia lilia vincens,
lumine purpureo redimite, decore corusce,
liberius gradiens per celsa palatia regis,
vir transcripte potens aeterna in saecula civis;
signifer arma crucis fers nobilitata triumphis,
dulcis, adorande et mihi pectore, voce colende.
cuius prosaicus cecinit prius acta Severus,
versibus intonuit Paulinus deinde beatus,
aequiperare valens inlustris uterque relator:
materie victi sed et ipsi carmine cedunt.
luminibus tantis ego nubilus inseror audax
e minimis minimus, de magno maxima temptans,
qui pede subtitubo, balbutio faucis anhelo,
et rudis eloquio carpo quod condere certor.
da veniam, quia te cecinit rea lingua relatu.
fer pietatis opem misero miserando misertor,
rector ut altithronus cum venerit arbiter orbis,
tu memor obtineas delicti obliva nostri:
inter me ac dominum mediator adesto benigne,
quem sua culpa ligat tua ut interventio solvat.
spes Fortunati sit fida salutis egeni
suppliciter humilem tibi se travisse, patrone,
qui leprae maculas medicata per oscula purgas
mortis et extremae revocas in origine finem
carnis adhuc fragilis quondam sub imagine constans.
nunc opus ut mites pietas tua commodet aures,
nam prece posse vales apud illum cuius haberis:
quod peto tu poteris, quia totum praestat amicis.
sic tibi quaeque petis tribuat praesentia regis.