Segnior Oceano quam lex aeterna uocabat, Luctificus Titan numquam magis aethera contra Egit equos cursumque polo rapiente retorsit Defectusque pati uoluit raptaeque labores Lucis et attraxit nubes, non pabula flammis Sed ne Thessalico purus luceret in orbe. At nox felicis Magno pars ultima uitae Sollicitos uana decepit imagine somnos. Nam Pompeiani uisus sibi sede theatri Innumeram effigiem Romanae cernere plebis Attollique suum laetis ad sidera nomen Vocibus et plausu cuneos certare sonantes; Qualis erat populi facies clamorque fauentis, Olim cum iuuenis primique aetate triumphi Post domitas gentes quas torrens ambit Hiberus, Et quaecumque fugax Sertorius impulit arma, Vespere pacato pura uenerabilis aeque Quam currus ornante toga, plaudente senatu, Sedit adhuc Romanus eques: seu fine bonorum Anxia uenturis ad tempora laeta refugit, Siue per ambages solitas contraria uisis Vaticinata quies magni tulit omina planctus, Seu uetito patrias ultra tibi cernere sedes Sic Romam Fortuna dedit. Ne rumpite somnos, Castrorum uigiles, nullas tuba uerberet aures. Crastina dira quies et imagine maesta diurna Vndique funestas acies feret, undique bellum. Vnde pares somnos populis noctemque beatam? O felix, si te uel sic tua Roma uideret. Donassent utinam superi patriaeque tibique Vnum, Magne, diem, quo fati certus uterque Extremum tanti fructum raperetis amoris. Tu uelut Ausonia uadis moriturus in urbe, Illa rati semper de te sibi conscia uoti Hoc scelus haud umquam fatis haerere putauit, Sic se dilecti tumulum quoque perdere Magni. Te mixto flesset luctu iuuenisque senexque Iniussusque puer; lacerasset crine soluto Pectora femineum, ceu Bruti funere, uulgus. Nunc quoque tela licet paueant uictoris iniqui, Nuntiet ipse licet Caesar tua funera, flebunt, Sed dum tura ferunt, dum laurea serta Tonanti. O miseri, quorum gemitus edere dolores, Qui te non pleno pariter planxere theatro. Vicerat astra iubar cum mixto murmure turba Castrorum fremuit fatisque trahentibus orbem Signa petit pugnae. Miseri pars maxima uulgi Non totum uisura diem tentoria circum Ipsa ducis queritur magnoque accensa tumultu Mortis uicinae properantis admouet horas. Dira subit rabies; sua quisque ac publica fata Praecipitare cupit; segnis pauidusque uocatur Ac nimium patiens soceri Pompeius et orbis Indulgens regno, qui tot simul undique gentis Iuris habere sui uellet pacemque timeret. Nec non et reges populique queruntur eoi Bella trahi patriaque procul tellure teneri. Hoc placet, o superi, cum uobis uertere cuncta Propositum, nostris erroribus addere crimen? Cladibus irruimus nocituraque poscimus arma: In Pompeianis uotum est Pharsalia castris. Cunctorum uoces Romani maximus auctor Tullius eloquii, cuius sub iure togaque Pacificas saeuus tremuit Catilina securis, Pertulit, iratus bellis cum rostra forumque Optaret, passus tam longa silentia miles; Addidit inualidae robur facundia causae: "Hoc pro tot meritis solum te, Magne, precatur Vti se Fortuna uelis, proceresque tuorum Castrorum regesque tui cum supplice mundo Affusi uinci socerum patiare rogamus. Humani generis tam longo tempore bellum Caesar erit? Merito Pompeium uincere lente Gentibus indignum est a transcurrente subactis. Quo tibi feruor abit aut quo fiducia fati? De superis, ingrate, times causamque senatus Credere dis dubitas? Ipsae tua signa reuellent Prosilientque acies: pudeat uicisse coactum. Si duce te iusso, si nobis bella geruntur, Sit iuris, quocumque uelint, concurrere campo. Quid mundi gladios a sanguine Caesaris arces? Vibrant tela manus, uix signa morantia quisquam Exspectat: propera, te ne tua classica linquant. Scire senatus hauet, miles te, Magne, sequatur An comes." Ingemuit rector sensitque deorum Esse dolos et fata suae contraria menti. "Si placet hoc" inquit "cunctis, si milite Magno, Non duce tempus eget, non ultra fata morabor. Inuoluat populos una Fortuna ruina Sitque hominum magnae lux ista nouissima parti. Testor, Roma, tamen Magnum, quo cuncta perirent, Accepisse diem. Potuit tibi uulnere nullo Stare labor belli, potui sine caede subactum Captiuumque ducem uiolatae tradere paci. Quis furor, o caeci, scelerum? Ciuilia bella Gesturi metuunt ne non cum sanguine uincant. Abstulimus terras, exclusimus aequore toto, Ad praematuras segetum ieiuna rapinas Agmina compulimus uotumque effecimus hosti, Vt mallet sterni gladiis mortemque suorum Permiscere meis. belli pars magna peracta est His quibus effectum est ne pugnam tiro paueret; Si modo uirtutis stimulis iraeque calore Signa petunt. Multos in summa pericula misit Venturi timor ipse mali. fortissimus ille est Qui promptus metuenda pati, si comminus instent, Et differre potest. Placet haec tam prospera rerum Tradere Fortunae, gladio permittere mundi Discrimen; pugnare ducem quam uincere malunt. Res mihi Romanas dederas, Fortuna, regendas: Accipe maiores et caeco in Marte tuere. Pompei nec crimen erit nec gloria bellum. Vincis aput superos uotis me, Caesar, iniquis: Pugnatur. Quantum scelerum quantumque malorum In populos lux ista feret! quot regna iacebunt! Sanguine Romano quam turbidus ibit Enipeus! Prima uelim caput hoc funesti lancea belli, Si sine momento rerum partisque ruina Casurum est, feriat; neque enim uictoria Magno Laetior. Aut populis inuisum hac clade peracta, Aut hodie Pompeius erit miserabile nomen. Omne malum uicti, quod sors feret ultima rerum, Omne nefas uictoris erit." Sic fatur et arma Permittit populis frenosque furentibus ira Laxat et ut uictus uiolento nauita coro Dat regimen uentis ignauumque arte relicta Puppis onus trahitur. Trepido confusa tumultu Castra fremunt, animique truces sua pectora pulsant Ictibus incertis. Multorum pallor in ore Mortis uenturae faciesque simillima fato. Aduenisse diem qui fatum rebus in aeuum Conderet humanis, et quaeri Roma quid esset Illo Marte, palam est. Sua quisque pericula nescit Attonitus maiore metu. Quis litora ponto Obruta, quis summis cernens in montibus aequor Aetheraque in terras deiecto sole cadentem, Tot rerum finem, timeat sibi? non uacat ullos Pro se ferre metus: Vrbi Magnoque timetur. Nec gladiis habuere fidem, nisi cautibus asper Exarsit mucro; tunc omnis lancea saxo Erigitur, tendunt neruis melioribus arcus, Cura fuit lectis pharetras implere sagittis. Auget eques stimulos frenorumque artat habenas. Si liceat superis hominum conferre labores, Non aliter Phlegra rabidos tollente gigantas Martius incaluit Siculis incudibus ensis Et rubuit flammis iterum Neptunia cuspis, Spiculaque extenso Paean Pythone recoxit, Pallas Gorgoneos diffudit in Aegida crines, Pallenaea Ioui mutauit fulmina Cyclops. Non tamen abstinuit uenturos prodere casus Per uarias Fortuna notas. Nam Thessala rura Cum peterent, totus uenientibus obstitit aether Inque oculis hominum fregerunt fulmina nubes Aduersasque faces immensoque igne columnas Et trabibus mixtis auidos typhonas aquarum Detulit atque oculos ingesto fulgure clausit; Excussit cristas galeis capulosque solutis Perfudit gladiis ereptaque pila liquauit Aetherioque nocens fumauit sulphure ferrum. Nec non innumero cooperta examine signa; Vixque reuulsa solo maiori pondere pressum Signiferi mersere caput rorantia fletu, Vsque ad Thessaliam Romana et publica signa. Admotus superis discussa fugit ab ara Taurus et Emathios praeceps se iecit in agros, Nullaque funestis inuenta est uictima sacris. At tu, quos scelerum superos, quas rite uocasti Eumenidas, Caesar? Stygii quae numina regni Infernumque nefas et mersos nocte furores, Impia tam saeue gesturus bella, litasti? Iam dubium monstrisne deum nimione pauore Crediderint: multis concurrere uisus Olympo Pindus et abruptis mergi conuallibus Haemus, Edere nocturnas belli Pharsalia uoces, Ire per Ossaeam rapidus Boebeida sanguis; Inque uicem uultus tenebris mirantur opertos Et pallere diem galeisque incumbere noctem Defunctosque patres et iuncti sanguinis umbras Ante oculos uolitare suos. Sed mentibus unum Hoc solamen erat, quod uoti turba nefandi Conscia, quae patrum iugulos, quae pectora fratrum Sperabat, gaudet monstris mentisque tumultis Atque omen scelerum subitos putat esse furores. Quid mirum populos quos lux extrema manebat Lymphato trepidasse metu, praesaga malorum Si data mens homini est? Tyriis qui Gadibus hospes Adiacet Armeniumque bibit Romanus Araxen, Sub quocumque die, quocumque est sidere mundi, Maeret et ignorat causas animumque dolentem Corripit, Emathiis quid perdat nescius aruis. Euganeo (si uera fides memorantibus) augur Colle sedens, Aponus terris ubi fumifer exit Atque Antenorei dispergitur unda Timaui: "Venit summa dies, geritur res maxima" dixit "Impia concurrunt Pompei et Caesaris arma", Seu tonitrus ac tela Iouis praesaga notauit, Aethera seu totum discordi obsistere caelo Perspexitque polos, seu numen in aethere maestum. Solis in obscuro pugnam pallore notauit. Dissimilem certe cunctis quos explicat egit Thessalicum natura diem: si cuncta perito Augure mens hominum caeli noua signa notasset, Spectari toto potuit Pharsalia mundo. O summos hominum, quorum Fortuna per orbem Signa dedit, quorum fatis caelum omne uacauit! Haec et apud seras gentes populosque nepotum, Siue sua tantum uenient in saecula fama, Siue aliquid magnis nostri quoque cura laboris Nominibus prodesse potest, cum bella legentur, Spesque metusque simul perituraque uota mouebunt, Attonitique omnes ueluti uenientia fata, Non transmissa, legent, et adhuc tibi, Magne, fauebunt. Miles, ut aduerso Phoebi radiatus ab ictu Descendens totos perfudit lumine colles, Non temere immissus campis: stetit ordine certo Infelix acies. Cornus tibi cura sinistri, Lentule, cum prima, quae tunc fuit optima bello, Et quarta legione datur; tibi, numine pugnax Aduerso Domiti, dextri frons tradita Martis; At medii robur belli fortissima densant Agmina, quae Cilicum terris deducta tenebat Scipio, miles in hoc, Libyco dux primus in orbe. At iuxta fluuios et stagna undantis Enipei Cappadocum montana cohors et largus habenae Ponticus ibat eques. Sicci sed plurima campi Tetrarchae regesque tenent magnique tyranni Atque omnis Latio quae seruit purpura ferro. Illuc et Libye Numidas et Creta Cydonas Misit, Ityreis cursus fuit inde sagittis, Inde truces Galli solitum prodistis in hostem, Illic pugnaces commouit Hiberia caetras. Eripe uictori gentis et sanguine mundi Fuso, Magne, semel totos consume triumphos. Illo forte die Caesar statione relicta Ad segetum raptus moturus signa repente Conspicit in planos hostem descendere campos Oblatumque uidet uotis sibi mille petitum Tempus, in extremos quo mitteret omnia casus. Aeger quippe morae flagransque cupidine regni Coeperat exiguo tractu ciuilia bella Vt lentum damnare nefas. Discrimina postquam Aduentare ducum supremaque proelia uidit, Casuram fati sensit nutare ruinam: Illa quoque in ferrum rabies promptissima paulum Languit, et casus audax spondere secundos Mens stetit in dubio, quam nec sua fata timere Nec Magni sperare sinunt. Formidine mersa Prosilit hortando melior fiducia uulgo: "O domitor mundi, rerum fortuna mearum, Miles, adest totiens optatae copia pugnae. Nil opus est uotis, iam fatum accersite ferro. In manibus uestris quantus sit Caesar habetis. Haec est illa dies, mihi quam Rubiconis ad undas Promissam memini, cuius spe mouimus arma, In quam distulimus uetitos remeare triumphos; Haec eadem est, hodie quae pignora quaeque penates Reddat et emerito faciat uos Marte colonos; Haec, fato quae teste probet quis iustius arma Sumpserit; haec acies uictum factura nocentem. Si pro me patriam ferro flammisque petistis, Nunc pugnate truces gladiosque exsoluite culpa: Nulla manus belli mutato iudice pura est. Non mihi res agitur, sed uos ut libera sitis Turba precor, gentis ut ius habeatis in omnes. Ipse ego priuatae cupidus me reddere uitae Plebeiaque toga modicum componere ciuem, Omnia dum uobis liceant, nihil esse recuso: Inuidia regnate mea. Nec sanguine multo Spem mundi petitis: Grais delecta iuuentus Gymnasiis aderit studioque ignaua palaestrae Et uix arma ferens, aut mixtae dissona turbae Barbaries, non illa tubas, non agmine moto Clamorem latura suum. Ciuilia paucae Bella manus facient, pugnae pars magna leuabit His orbem populis Romanumque obteret hostem. Ite per ignauas gentes famosaque regna Et primo ferri motu prosternite mundum, Sitque palam, quas tot duxit Pompeius in Vrbem Curribus, unius gentes non esse triumphi. Armeniosne mouet, Romana potentia cuius Sit ducis? aut emptum minimo uult sanguine quisquam Barbarus Hesperiis Magnum praeponere rebus? Romanos odere omnes dominosque grauantur, Quos nouere, magis. sed me Fortuna meorum Commisit manibus, quorum me Gallia testem Tot fecit bellis. Cuius non militis ensem Agnoscam? Caelumque tremens cum lancea transit, Dicere non fallar quo sit uibrata lacerto. Quod si signa ducem numquam fallentia uestrum Conspicio faciesque truces oculosque minaces, Vicistis. uideor fluuios spectare cruoris Calcatosque simul reges sparsumque senatus Corpus et immensa populos in caede natantis. Sed mea fata moror, qui uos in tela furentis Vocibus his teneo. ueniam date bella trahenti: Spe trepido; haut umquam uidi tam magna daturos Tam prope me superos; camporum limite paruo Absumus a uotis. Ego sum cui Marte peracto, Quae populi regesque tenent, donare licebit. Quone poli motu, quo caeli sidere uerso Thessalicae tantum, superi, permittitis orae? Aut merces hodie bellorum aut poena parata. Caesareas spectate cruces, spectate catenas Et caput hoc positum rostris effusaque membra Saeptorumque nefas et clausi proelia Campi. Cum duce Sullano gerimus ciuilia bella. Vestri cura mouet; nam me secura manebit Sors quaesita manu: fodientem uiscera cernet Me mea, qui nondum uicto respexerit hoste. Di, quorum curas abduxit ab aethere tellus Romanusque labor, uincat, quicumque necesse Non putat in uictos saeuum destringere ferrum Quique suos ciues, quod signa aduersa tulerunt, Non credit fecisse nefas. Pompeius in arto Agmina uestra loco uetita uirtute moueri Cum tenuit, quantum satiauit sanguine ferrum! Vos tamen hoc oro, iuuenes, ne caedere quisquam Hostis terga uelit: ciuis qui fugerit esto. Sed dum tela micant, non uos pietatis imago Vlla nec aduersa conspecti fronte parentes Commoueant; uultus gladio turbate uerendos. Siue quis infesto cognata in pectora ferro Ibit seu nullum uiolarit uulnere pignus, Ignoti iugulum tamquam scelus imputet hostis. Sternite iam uallum fossasque implete ruina, Exeat ut plenis acies non sparsa maniplis. Parcite ne castris: uallo tendetis in illo, Vnde acies peritura uenit." uix cuncta locuto Caesare quemque suum munus trahit armaque raptim Sumpta Ceresque uiris. Capiunt praesagia belli Calcatisque ruunt castris, stant ordine nullo, Arte ducis nulla permittuntque omnia fatis. Si totidem Magni soceros totidemque petentis Vrbis regna suae funesto in Marte locasset, Non tam praecipiti ruerent in proelia cursu. Vidit ut hostiles in rectum exire cateruas Pompeius nullasque moras permittere bello, Sed superis placuisse diem, stat corde gelato Attonitus, tantoque duci sic arma timere Omen erat. Premit inde metus totumque per agmen Sublimi praeuectus equo: "Quem flagitat" inquit "Vestra diem uirtus, finis ciuilibus armis, Quem quaesistis, adest. Totas effundite uires; Extremum ferri superest opus, unaque gentis Hora trahit. Quisquis patriam carosque penates, Qui subolem ac thalamos desertaque pignora quaerit Ense petat: medio posuit deus omnia campo. Causa iubet melior superos sperare secundos. Ipsi tela regent per uiscera Caesaris, ipsi Romanas sancire uolunt hoc sanguine leges. Si socero dare regna meo mundumque pararent, Praecipitare meam fatis potuere senectam. Non iratorum populis Vrbique deorum est Pompeium seruare ducem. quae uincere possent Omnia contulimus. Subiere pericula clari Sponte uiri sacraque antiquus imagine miles. Si Curios his fata darent reducesque Camillos Temporibus Deciosque caput fatale uouentes, Hinc starent. Primo gentes oriente coactae Innumeraeque urbes, quantas in proelia numquam, Exciuere manus. Toto simul utimur orbe. Quicquid signiferi comprensum limite caeli Sub noton et borean hominum sumus, arma mouemus. Nonne superfusis collectum cornibus hostem In medium dabimus? Paucas uictoria dextras Exigit; at plures tantum clamore cateruae Bella gerent. Caesar nostris non sufficit armis. Credite pendentes e summis moenibus Vrbis Crinibus effusis hortari in proelia matres. Credite grandaeuum uetitumque aetate senatum Arma sequi sacros pedibus prosternere canos, Atque ipsam domini metuentem occurrere Romam. Credite, qui nunc est populus populumque futurum Permixtas afferre preces. Haec libera nasci, Haec uult turba mori. Si quis post pignora tanta Pompeio locus est, cum prole et coniuge supplex, Imperii salua si maiestate liceret, Voluerer ante pedes. Magnus, nisi uincitis, exul, Ludibrium soceri, uester pudor, ultima fata Deprecor ac turpes extremi cardinis annos, Ne discam seruire senex." Tam maesta locuti Voce ducis flagrant animi, Romanaque uirtus Erigitur, placuitque mori, si uera timeret. Ergo utrimque pari procurrunt agmina motu Irarum; metus hos regni, spes excitat illos. Hae facient dextrae quidquid non expleat aetas Vlla nec humanum reparet genus omnibus annis, Vt uacet a ferro. Gentes Mars iste futuras Obruet et populos aeui uenientis in orbem Erepto natale feret. Tunc omne Latinum Fabula nomen erit; Gabios Veiosque Coramque Puluere uix tectae poterunt monstrare ruinae Albanosque lares Laurentinosque penates, Rus uacuum, quod non habitet nisi nocte coacta Inuitus questusque Numam iussisse senator. Non aetas haec carpsit edax monimentaque rerum Putria destituit; crimen ciuile uidemus Tot uacuas urbes. generis quo turba redacta est Humani? Toto populi qui nascimur orbe, Nec muros implere uiris nec possumus agros; Vrbs nos una capit. uincto fossore coluntur Hesperiae segetes, stat tectis putris auitis In nullos ruitura domus, nulloque frequentem Ciue suo Romam, sed mundi faece repletam Cladis eo dedimus ne tanto in corpore bellum Iam possit ciuile geri. Pharsalia tanti Causa mali. Cedant, feralia nomina, Cannae Et damnata diu Romanis Allia fastis. Tempora signauit leuiorum Roma malorum, Hunc uoluit nescire diem. Pro tristia fata! Aera pestiferum tractu morbosque fluentis Insanamque famem permissasque ignibus urbes Moeniaque in praeceps laturos plena tremores Hi possunt explere uiri, quos undique traxit In miseram Fortuna necem, dum munera longi Explicat eripiens aeui populosque ducesque Constituit campis, per quos tibi, Roma, ruenti Ostendat quam magna cadas. quae latius orbem Possedit, citius per prospera fata cucurrit. Omne tibi bellum gentis dedit omnibus annis; Te geminum Titan procedere uidit in axem; Haut multum terrae spatium restabat eoae, Vt tibi nox, tibi tota dies, tibi curreret aether Omniaque errantes stellae Romana uiderent: Sed retro tua fata tulit par omnibus annis Emathiae funesta dies. Hac luce cruenta Effectum ut Latios non horreat India fasces, Nec uetitos errare Dahas in moenia ducat Sarmaticumque premat succinctus consul aratrum, Quod semper saeuas debet tibi Parthia poenas, Quod fugiens ciuile nefas redituraque numquam Libertas ultra Tigrim Rhenumque recessit Ac totiens nobis iugulo quaesita uagatur, Germanum Scythicumque bonum, nec respicit ultra Ausoniam; uellem, populis incognita nostris: Vulturis ut primum laeuo fundata uolatu Romulus infami compleuit moenia luco, Vsque ad Thessalicas seruisses, Roma, ruinas. De Brutis, Fortuna, queror. Quid tempora legum Egimus aut annos a consule nomen habentis? Felices Arabes Medique eoaque tellus, Quam sub perpetuis tenuerunt fata tyrannis. Ex populis qui regna ferunt sors ultima nostra est, Quos seruire pudet. Sunt nobis nulla profecto Numina; cum caeco rapiantur saecula casu, Mentimur regnare Iouem. Spectabit ab alto Aethere Thessalicas, teneat cum fulmina, caedes! Scilicet ipse petet Pholoen, petet ignibus Oeten Immeritaeque nemus Rhodopes pinusque Mimantis: Cassius hoc potius feriet caput! Astra Thyestae Intulit et subitis damnauit noctibus Argos: Tot similis fratrum gladios patrumque gerenti Thessaliae dabit ille diem! Mortalia nulli Sunt curata deo. Cladis tamen huius habemus Vindictam quantam terris dare numina fas est. Bella pares superis facient ciuilia diuos Fulminibus manes radiisque ornabit et astris Inque deum templis iurabit Roma per umbras. Vt rapido cursu fati suprema morantem Consumpsere locum, parua tellure dirempti Inde manus spectant: tempus, quo noscere possent Quo sua pila cadant aut qua sibi fata minentur, Facturi quae monstra forent: uidere parentes Frontibus aduersis fraternaque comminus arma, Nec libuit mutare locum; tamen omnia torpor Pectora constrinxit, gelidusque in uiscera sanguis Percussa pietate coit, totaeque cohortes Pila parata diu tensis tenuere lacertis. Di tibi non mortem quae cunctis poena paratur, Sed sensum post fata tuae dent, Crastine, morti, Cuius torta manu commisit lancea bellum Primaque Thessaliam Romano sanguine tinxit. O praeceps rabies! cum Caesar tela teneret, Inuenta est prior ulla manus! Tunc stridulus aer Elisus lituis conceptaque classica cornu, Tunc ausae dare signa tubae, tunc aethera tendit Extremique fragor conuexa irrumpit Olympi, Vnde procul nubes, quo nulla tonitrua durant. Excepit resonis clamorem uallibus Haemus Peliacisque dedit rursus geminare cauernis; Pindus agit fremitus, Pangaeaque saxa resultant, Oetaeaeque gemunt rupes, uocesque furoris Expauere sui tota tellure relatas. Spargitur innumerum diuersis missile uotis: Vulnera pars optat, pars terrae figere tela Ac puras seruare manus. Rapit omnia casus Atque incerta facit, quos uult, Fortuna nocentes. Sed quota pars cladis iaculis ferroque uolanti Exacta est? Odiis solus ciuilibus ensis Sufficit et dextras Romana in uiscera ducit. Pompei densis acies stipata cateruis Iunxerat in seriem nexis umbonibus arma Vixque habitura locum dextras ac tela mouendi Constiterat gladiosque suos compressa timebat. Praecipiti cursu uaesanum Caesaris agmen In densos agitur cuneos perque arma, per hostem Quaerit iter. Qua torta graues lorica catenas Opponit tutoque latet sub tegmine pectus, Hac quoque peruentum est ad uiscera totque per arma Extremum est quod quisque ferit. Ciuilia bella Vna acies patitur, gerit altera; frigidus inde Stat gladius, calet omne nocens a Caesare ferrum. Nec Fortuna diu rerum tot pondera uertens Abstulit ingentis fato torrente ruinas. Vt primum toto diduxit cornua campo Pompeianus eques bellique per ultima fudit, Sparsa per extremos leuis armatura maniplos Insequitur saeuasque manus immittit in hostem. Illic quaeque suo miscet gens proelia telo Romanus cunctis petitur cruor; inde sagittae, Inde faces et saxa uolant spatioque solutae Aeris et calido liquefactae pondere glandes. Tunc et Ityraei Medique Arabesque soluti, Arcu turba minax nusquam rexere sagittas, Sed petitur solus qui campis imminet aer; Inde cadunt mortes; sceleris sed crimine nullo Externum maculant chalybem; stetit omne coactum Circa pila nefas. Ferro subtexitur aether Noxque super campos telis conserta pependit, Cum Caesar metuens, ne frons sibi prima laboret Incursu, tenet obliquas post signa cohortes Inque latus belli, qua se uagus hostis agebat, Emittit subitum non motis cornibus agmen. Immemores pugnae nulloque pudore timendi Praecipites, fecere palam, ciuilia bella Non bene barbaricis umquam commissa cateruis. Vt primum sonipes transfixus pectora ferro In caput effusi calcauit membra regentis, Omnis eques cessit campis, glomerataque nubes In sua conuersis praeceps ruit agmina frenis. Perdidit inde modum caedes ac nulla secuta est Pugna; sed hinc iugulis, hinc ferro bella geruntur; Nec ualet haec acies tantum prosternere quantum Inde perire potest. utinam, Pharsalia, campis Sufficiat cruor iste tuis quem barbara fundunt Pectora: non alio mutentur sanguine fontes, Hic numerus totos tibi uestiat ossibus agros. Aut si Romano compleri sanguine mauis, Istis parce, precor; uiuant Galataeque Syrique, Cappadoces Gallique extremique orbis Hiberi, Armenii, Cilices; nam post ciuilia bella Hic populus Romanus erit. semel ortus in omnis It timor, et fatis datus est pro Caesare cursus. Ventum erat ad robur Magni mediasque cateruas: Quod totos errore uago perfuderat agros Constitit hic bellum fortunaque Caesaris haesit. Non illic regum auxiliis collecta iuuentus Bella gerit ferrumque manus mouere rogatae: Ille locus fratres habuit, locus ille parentis. Hic furor, hic rabies, hic sunt tua crimina, Caesar. Hanc fuge, mens, partem belli tenebrisque relinque, Nullaque tantorum discat me uate malorum, Quam multum liceat bellis ciuilibus, aetas. A potius pereant lacrimae pereantque querellae: Quicquid in hac acie gessisti, Roma, tacebo. Hic Caesar, rabies populi stimulusque furorum, Ne qua parte sui pereat scelus, agmina circum It uagus atque ignes animis flagrantibus addit; Inspicit et gladios qui toti sanguine manent, Qui niteant primo tantum mucrone cruenti, Quae presso tremat ense manus, quis languida tela, Quis contenta ferat, quis praestet bella iubenti, Quem pugnare iuuet, quis uultum ciue perempto Mutet; obit latis proiecta cadauera campis; Vulnera multorum totum fusura cruorem Opposita premit ipse manu. Quacumque uagatur, Sanguineum ueluti quatiens Bellona flagellum Bistonas aut Mauors agitans, si uerbere saeuo Palladia stimulet turbatos aegide currus, Nox ingens scelerum est; caedes oriuntur, et instar Immensae uocis gemitus et pondere lapsi Pectoris arma sonant confractique ensibus enses. Ipse manu subicit gladios ac tela ministrat Aduersosque iubet ferro contundere uultus. Promouet ipse acies, impellit terga suorum, Verbere conuersae cessantis excitat hastae. In plebem uetat ire manus monstratque senatum; Scit, cruor imperii qui sit, quae uiscera rerum, Vnde petat Romam, libertas ultima mundi Quo steterit ferienda loco. Permixta secundo Ordine nobilitas uenerandaque corpora ferro Vrgentur; caedunt Lepidos caeduntque Metellos Coruinosque simul Torquataque nomina, rerum Saepe duces summosque hominum te, Magne, remoto. Illic plebeia contectus casside uultus Ignotusque hosti, quod ferrum, Brute, tenebas? O decus imperii, spes o suprema senatus, Extremum tanti generis per saecula nomen, Ne rue per medios nimium temerarius hostis, Nec tibi fatales admoueris ante Philippos, Thessalia periture tua. Nil proficis istic Caesaris intentus iugulo: nondum attigit arcem Iuris et humanum columen quo cuncta premuntur Egressus meruit fatis tam nobile letum. Viuat et, ut Bruti procumbat uictima, regnet. Hic patriae perit omne decus, iacet aggere magno Patricium campis non mixta plebe cadauer. Mors tamen eminuit clarorum in strage uirorum Pugnacis Domiti, quem clades fata per omnis Ducebant: nusquam Magni fortuna sine illo Succubuit. uictus totiens a Caesare salua Libertate perit, tunc mille in uulnera laetus Labitur ac uenia gaudet caruisse secunda. Viderat in crasso uersantem sanguine membra Caesar et increpitans: "Iam Magni deseris arma, Successor Domiti; sine te iam bella geruntur." Dixerat; ast illi suffecit pectora pulsans Spiritus in uocem morientiaque ora resoluit: "Non te funesta scelerum mercede potitum, Sed dubium fati, Caesar, generoque minorem Aspiciens Stygias Magno duce liber ad umbras Et securus eo; te saeuo Marte subactum Pompeioque grauis poenas nobisque daturum, Cum moriar, sperare licet." Non plura locutum Vita fugit, densaeque oculos uertere tenebrae. Impendisse pudet lacrimas in funere mundi Mortibus innumeris ac singula fata sequentem Quaerere, letiferum per cuius uiscera uulnus Exierit, quis fusa solo uitalia calcet, Ore quis aduerso demissum faucibus ensem Expulerit moriens anima, quis corruat ictu; Quis steterit dum membra cadunt, qui pectore tela Transmittant, aut quos campis affixerit hasta, Quis cruor emissis perruperit aera uenis Inque hostis cadat arma sui, quis pectora fratris Caedat et, ut notum possit spoliare cadauer, Abscisum longe mittat caput, ora parentis Quis laceret nimiaque probet spectantibus ira, Quem iugulat, non esse patrem. Mors nulla querella Digna sua est, nullosque hominum lugere uacamus. Non istas habuit pugnae Pharsalia partes Quas aliae clades: illic per fata uirorum, Per populos hic Roma perit; quod militis illic Mors hic gentis erat; sanguis ibi fluxit Achaeus, Ponticus, Assyrius; cunctos haerere cruores Romanus campisque uetat consistere torrens. Maius ab hac acie, quam quod sua saecula ferrent, Vulnus habent populi; plus est, quam uita salusque Quod perit: in totum mundi prosternimur aeuum. Vincitur his gladiis omnis quae seruiat aetas. Proxima quid suboles aut quid meruere nepotes In regnum nasci? pauide num gessimus arma Teximus aut iugulos? Alieni poena timoris In nostra ceruice sedet. Post proelia natis Si dominum, Fortuna, dabas, et bella dedisses. Iam Magnus transisse deos Romanaque fata Senserat infelix tota uix clade coactus Fortunam damnare suam. stetit aggere campi, Eminus unde omnis sparsas per Thessala rura Aspiceret clades, quae bello obstante latebant. Tot telis sua fata peti, tot corpora fusa Ac se tam multo pereuntem sanguine uidit. Nec, sicut mos est miseris, trahere omnia secum Mersa iuuat gentesque suae miscere ruinae; Vt Latiae post se uiuat pars maxima turbae, Sustinuit dignos etiamnum credere uotis Caelicolas uoluitque sui solacia casus. "Parcite" ait "superi, cunctas prosternere gentes; Stante potest mundo Romaque superstite Magnus Esse miser. Si plura iuuant mea uulnera, coniunx Est mihi, sunt nati; dedimus tot pignora fatis. Ciuiline parum est bello, si meque meosque Obruit? exiguae clades sumus orbe remoto? Omnia quid laceras? quid perdere cuncta laboras? Iam nihil est, Fortuna, meum." Sic fatur et arma Signaque et afflictas omni iam parte cateruas Circumit et reuocat matura in fata ruentis Seque negat tanti. nec derat robur in enses Ire duci iuguloque pati uel pectore letum; Sed timuit, strato miles ne corpore Magni Non fugeret supraque ducem procumberet orbis, Caesaris aut oculis uoluit subducere mortem, Nequiquam, infelix: socero spectare uolenti Praestandum est ubicumque caput. Sed tu quoque, coniux, Causa fugae uultusque tui fatisque negatum Te praesente mori. Tum Magnum concitus aufert A bello sonipes non tergo tela pauentem Ingentisque animos extrema in fata ferentem. Non gemitus, non fletus erat saluaque uerendus Maiestate dolor qualem te, Magne, decebat Romanis praestare malis. Non impare uultu Aspicis Emathiam, nec te uidere superbum Prospera bellorum nec fractum aduersa uidebunt; Quamque fuit laeto per tres infida triumphos Tam misero Fortuna minor. Iam pondere fati Deposito securus abis; nunc tempora laeta Respexisse uacat; spes numquam implenda recessit; Quid fueris nunc scire licet. Fuge proelia dira Ac testare deos, nullum qui perstet in armis Iam tibi, Magne, mori; ceu flebilis Africa damnis Et ceu Munda nocens Pharioque a gurgite clades, Sic et Thessalicae post te pars maxima pugnae. Non iam Pompei nomen populare per orbem Nec studium belli, sed par quod semper habemus Libertas et Caesar erit, teque inde fugato Ostendit moriens sibi se pugnasse senatus. Nonne iuuat pulsum bellis cessisse nec istud Perspectasse nefas? Spumantes caede cateruas Respice, turbatos incursu sanguinis amnes, Et soceri miserere tui. Quo pectore Romam Intrabit factus campis felicior istis? Quidquid in ignotis solus regionibus exul, Quidquid sub Phario positus patiere tyranno, Crede deis, longo fatorum crede fauori: Vincere peius erat. Prohibe lamenta sonare, Flere ueta populos, lacrimas luctusque remitte. Tam mala Pompei quam prospera mundus adoret. Aspice securus uultu non supplice reges, Aspice possessas urbe donataque regna, Aegyptum Libyamque, et terras elige morti. Vidit prima tuae testis Larisa ruinae Nobile nec uictum fatis caput; omnibus illa Ciuibus effudit totas per moenia uires Obuia ceu laeto: promittunt munera flentes, Pandunt templa, domos, socios se cladibus optant. Scilicet immenso superest ex nomine multum, Teque minor solo cunctas impellere gentes Rursus in arma potes rursusque in fata redire. Sed "quid opus uicto populis aut urbibus?" inquit "Victori praestate fidem." tu Caesar in alto Caedis adhuc cumulo patriae per uiscera uadis, At tibi iam populos donat gener. auehit inde Pompeium sonipes; gemitus lacrimaeque sequuntur Plurimaque in saeuos populi conuicia diuos. Nunc tibi uera fides quaesiti, Magne, fauoris Contigit ac fructus; felix se nescit amari. Caesar ut Hesperio uidit satis arua natare Sanguine, parcendum ferro manibusque suorum Iam ratus ut uiles animas perituraque frustra Agmina permisit uitae. Sed castra fugatos Ne reuocent pellatque quies nocturna pauorem, Protinus hostili statuit succedere uallo, Dum fortuna calet, dum conficit omnia terror, Non ueritus, graue ne fessis aut Marte subactis Hoc foret imperium. Non magno hortamine miles In praedam ducendus erat. "uictoria nobis Plena, uiri" dixit "superest pro sanguine merces, Quam monstrare meum est; neque enim donare uocabo, Quod sibi quisque dabit. Cunctis en plena metallis Castra patent; raptum Hesperiis e gentibus aurum Hic iacet, eoasque premunt tentoria gazas. Tot regum fortuna simul Magnique coacta Expectat dominos; propera praecedere, miles, Quos sequeris; quascumque tuas Pharsalia fecit, A uictis rapiuntur opes." Sic milite iusso Impulit amentes aurique cupidine caecos Ire super gladios supraque cadauera patrum Et caesos calcare duces, quae fossa, quis agger Sustineat pretium belli scelerumque petentis? Scire ruunt quanta fuerint mercede nocentes. Inuenere quidem spoliato plurima mundo Bellorum in sumptus congestae pondera massae; Sed non impleuit cupientes omnia mentes. Quidquid fodit Hiber, quidquid Tagus expuit auri Quodque legit diues summis Arimaspus harenis, Vt rapiant, paruo scelus hoc uenisse putabunt: Cum sibi Tarpeias uictor desponderit arces, Cum spe Romanae promiserit omnia praedae, Decipitur quod castra rapit. Capit impia plebes Caespite patricio somnos, stratumque cubile Regibus infandus miles premit, inque parentum Inque toris fratrum posuerunt membra nocentes; Quos agitat uaesana quies somnique furentes: Thessalicam miseri uersant in pectore pugnam. Inuigilat cunctis saeuum scelus, armaque tota Mente agitant, capuloque manus absente mouentur. Ingemuisse putem campos, terramque nocentem Inspirasse animas, infectumque aera totum Manibus et superam Stygia formidine noctem. Exigit a meritis tristes uictoria poenas, Sibilaque et flammas infert sopor. umbra perempti Ciuis adest, sua quemque premit terroris imago: Ille senum uultus, iuuenum uidet ille figuras, Hunc agitant totis fraterna cadauera somnis, Pectore in hoc pater est; omnes in Caesare manes. Haut alios nondum Scythica purgatus in ara Eumenidum uidit uultus Pelopeus Orestes, Nec magis attonitos animi sensere tumultus, Cum fureret, Pentheus, aut cum desisset, Agaue. Hunc omnes gladii, quos aut Pharsalia uidit Aut ultrix uisura dies stringente senatu, Illa nocte premunt, hunc infera monstra flagellant. Et quantum misero poenae mens conscia donat, Quod Styga, quod manes ingestaque Tartara somnis Pompeio uiuente uidet! Tamen omnia passo, Postquam clara dies Pharsalica damna retexit, Nulla loci facies reuocat feralibus aruis Haerentes oculos. Cernit propulsa cruore Flumina et excelsos cumulis aequantia colles Corpora, sidentis in tabem spectat aceruos Et Magni numerat populos, epulisque paratur Ille locus uultus ex quo faciesque iacentum Agnoscat. Iuuat Emathiam non cernere terram Et lustrare oculis campos sub clade latentes. Fortunam superosque suos in sanguine cernit. Ac ne laeta furens scelerum spectacula perdat, Inuidet igne rogi miseris caeloque nocenti Ingerit Emathiam. Non illum Poenus humator Consulis et Libyca succensae lampade Cannae Compellunt, hominum ritus ut seruet in hoste, Sed meminit nondum satiata caedibus ira, Ciues esse suos. Petimus non singula busta Discretosque rogos: unum da gentibus ignem, Non interpositis urantur corpora flammis; Aut generi si poena iuuat, nemus extrue Pindi, Erige congestas Oetaeo robore siluas, Thessalicam uideat Pompeius ab aequore flammam. Nil agis hac ira: tabesne cadauera soluat An rogus haut refert; placido natura receptat Cuncta sinu finemque sui sibi corpora debent. Hos, Caesar, populos si nunc non usserit ignis, Vret cum terris, uret cum gurgite ponti; Communis mundo superest rogus ossibus astra Mixturus. Quocumque tuam Fortuna uocabit Hae quoque sunt animae: non altius ibis in auras, Non meliore loco Stygia sub nocte iacebis. Libera Fortunae mors est; capit omnia tellus Quae genuit; caelo tegitur qui non habet urnam. Tu cui dant poenas inhumato funere gentes, Quid fugis hanc cladem? quid olentes deseris agros? Has trahe, Caesar, aquas; hoc, si potes, utere caelo. Sed tibi tabentes populi Pharsalica rura Eripiunt camposque tenent uictore fugato. Non solum Haemonii funesta ad pabula belli Bistonii uenere lupi, tabemque cruentae Caedis odorati Pholoen liquere leones. Tunc ursae latebras, obscaeni tecta domosque Deseruere canes et quicquid nare sagaci Aera non sanum motumque cadauere sentit, Iamque diu uolucres ciuilia castra secutae Conueniunt. uos quae Nilo mutare soletis Threicias hiemes, ad mollem serius austrum Istis aues. Numquam tanto se uulture caelum Induit aut plures presserunt aera pinnae, Omne nemus misit uolucres, omnisque cruenta Alite sanguineis stillauit roribus arbor. Saepe super uultus uictoris et impia signa Aut cruor aut alto defluxit ab aethere tabes, Membraque deiecit iam lassis unguibus ales. Sic quoque non omnis populus peruenit ad ossa Inque feras discerptus abit; non intima curant Viscera nec totas auidae sorbere medullas: Degustant artus. Latiae pars maxima turbae Fastidita iacet, quam sol nimbique diesque Longior Emathiis resolutam miscuit aruis. Thessalica infelix, quo tantum crimine, tellus, Laesisti superos, ut te tot mortibus unam, Tot scelerum fatis premerent? Quod sufficit aeuum Immemor ut donet belli tibi damna uetustas? Quae seges infecta surget non decolor herba? Quo non Romanos uiolabis uomere manes? Ante nouae uenient acies, scelerique secundo Praestabis nondum siccos hoc sanguine campos. Omnia maiorum uertamus busta licebit Et stantes tumulos et qui radice uetusta Effudere suas uictis compagibus urnas: Plus cinerum Haemoniae sulcis telluris aratur, Pluraque ruricolis feriuntur dentibus ossa. Nullus ab Emathio religasset litore funem Nauita, nec terram quisquam mouisset arator, Romani bustum populi, fugerentque coloni Vmbrarum campos, gregibus dumeta carerent, Nullusque auderet pecori permittere pastor Vellere surgentem de nostris ossibus herbam, Ac uelut impatiens hominum uel solis iniqui Limite uel glacie nuda atque ignota iaceres, Si non prima nefas belli, sed sola tulisses. O superi, liceat terras odisse nocentes. Quid totum premitis, quid totum absoluitis orbem? Hesperiae clades et flebilis unda Pachyni Et Mutina et Leucas puros fecere Philippos.