# Pharsalia 09

At non in Pharia manes iacuere fauilla
Nec cinis exiguus tantam compescuit umbram:
Prosiluit busto semustaque membra relinquens
Degeneremque rogum sequitur conuexa Tonantis;
Qua niger astriferis conectitur axibus aer,
Quodque patet terras inter lunaeque meatus,
Semidei manes habitant, quos ignea uirtus
Innocuos uita patientes aetheris imi
Fecit et aeternos animam collegit in orbes:
Non illuc auro positi nec ture sepulti
Perueniunt. Illic postquam se lumine uero
Impleuit, stellasque uagas miratus et astra
Fixa polis, uidit quanta sub nocte iaceret
Nostra dies, risitque sui ludibria trunci.
Hinc super Emathiae campos et signa cruenti
Caesaris ac sparsas uolitauit in aequore classes
Et scelerum uindex in sancto pectore Bruti
Sedit et inuicti posuit se mente Catonis.
Ille, ubi pendebant casus dubiumque manebat,
Quem dominum mundi facerent ciuilia bella,
Oderat et Magnum, quamuis comes isset in arma
Auspiciis raptus patriae ductuque senatus;
At post Thessalicas clades iam pectore toto
Pompeianus erat. Patriam tutore carentem
Excepit, populi trepidantia membra refouit,
Ignauis manibus proiectos reddidit enses
Nec regnum cupiens gessit ciuilia bella
Nec seruire timens. Nil causa fecit in armis
Ille sua: totae post Magni funera partes
Libertatis erant; quas ne per litora fusas
Colligeret rapido uictoria Caesaris actu,
Corcyrae secreta petit ac mille carinis
Abstulit Emathiae secum fragmenta ruinae.
Quis ratibus tantis fugientia crederet ire
Agmina? quis pelagus uictas artasse carinas?
Dorida tunc Malean et apertam Taenaron umbris,
Inde Cythera petit, boreaque urgente carinas
Creta fugit: Dictaea legit cedentibus undis
Litora. Tunc ausum classi praecludere portus
Impulit ac saeuas meritum Phycunta rapinas
Sparsit et hinc placidis alto delabitur auris
In litus, Palinure, tuum (neque enim aequore tantum
Ausonio monumenta tenes, portusque quietos
Testatur Libye Phrygio placuisse magistro),
Cum procul ex alto tendentes uela carinae
Ancipites tenuere animos, sociosne malorum
An ueherent hostes; praeceps facit omne timendum
Victor et in nulla non creditur esse carina.
Ast illae puppes luctus planctusque ferebant
Et mala uel duri lacrimas motura Catonis.
Nam postquam frustra precibus Cornelia nautas
Priuignique fugam tenuit, ne forte repulsus
Litoribus Phariis remearet in aequora truncus,
Ostenditque rogum non iusti flamma sepulchri,
"Ergo indigna fui" dixit "Fortuna, marito
Accendisse rogum gelidosque effusa per artus
Incubuisse uiro, laceros exurere crines
Membraque dispersi pelago componere Magni,
Vulneribus cunctis largos infundere fletus,
Ossibus et tepida uestes implere fauilla,
Quicquid ab exstincto licuisset tollere busto,
In templis sparsura deum? Sine funeris ullo
Ardet honore rogus; manus hoc Aegyptia forsan
Obtulit officium graue manibus. O bene nudi
Crassorum cineres! Pompeio contigit ignis
Inuidia maiore deum. similisne malorum
Sors mihi semper erit? Numquam dare iusta licebit
Coniugibus? numquam plenas plangemus ad urnas?
Quid porro tumulis opus est aut ulla requiris
Instrumenta, dolor? Non toto in pectore portas,
Impia, Pompeium? non imis haeret imago
Visceribus? Quaerat cineres uictura superstes.
Nunc tamen, hinc longe qui fulget luce maligna,
Ignis adhuc aliquid Phario de litore surgens
Ostendit mihi, Magne, tui; iam flamma resedit,
Pompeiumque ferens uanescit solis ad ortus
Fumus, et inuisi tendunt mihi carbasa uenti.
Non mihi nunc tellus, Pompeio si qua triumphos
Victa dedit, non alta terens Capitolia currus
Gratior; elapsus felix de pectore Magnus:
Hunc uolumus quem Nilus habet, terraeque nocenti
Non haerere queror; crimen commendat harenas.
Linquere, si qua fides, Pelusia litora nolo.
Tu pete bellorum casus et signa per orbem,
Sexte, paterna moue; namque haec mandata reliquit
Pompeius uobis in nostra condita cura:
"Me cum fatalis leto damnauerit hora,
Excipite, o nati, bellum ciuile, nec umquam,
Dum terris aliquis nostra de stirpe manebit,
Caesaribus regnare uacet. uel sceptra uel urbes
Libertate sua ualidas impellite fama
Nominis; has uobis partes, haec arma relinquo.
Inueniet classes quisquis Pompeius in undas
Venerit, et noster nullis non gentibus heres
Bella dabit; tantum indomitos memoresque paterni
Iuris habete animos. uni parere decebit,
Si faciet partes pro libertate, Catoni."
Exsolui tibi, Magne, fidem, mandata peregi.
Insidiae ualuere tuae, deceptaque uixi,
Ne mihi commissas auferrem perfida uoces.
Iam nunc te per inane chaos, per Tartara, coniux,
Si sunt ulla, sequar: quam longo tradita leto,
Incertum est: poenas animae uiuacis ab ipsa
Ante feram. Potui cernens tua funera, Magne,
Non fugere in mortem: planctu contusa peribit,
Effluet in lacrimas, numquam ueniemus ad enses
Aut laqueos aut praecipites per inania iactus;
Turpe mori post te solo non posse dolore."
Sic ubi fata, caput ferali obduxit amictu
Decreuitque pati tenebras puppisque cauernis
Delituit saeuumque arte complexa dolorem
Perfruitur lacrimis et amat pro coniuge luctum.
Illam non fluctus stridensque rudentibus eurus
Mouit et exsurgens ad summa pericula clamor,
Votaque sollicitis faciens contraria nautis
Composita in mortem iacuit fauitque procellis.
Prima ratem Cypros spumantibus accipit undis;
Inde tenens pelagus, sed iam moderatior, eurus
In Libycas egit sedes et castra Catonis.
Tristis, ut in multo mens est praesaga timore,
Aspexit patrios comites a litore Magnus
Et fratrem; medias praeceps tunc fertur in undas:
"Dic ubi sit, germane, parens; stat summa caputque
Orbis an occidimus Romanaque Magnus ad umbras
Abstulit?" Haec fatur; quem contra talia frater:
"O felix, quem sors alias dispersit in oras
Quique nefas audis: oculos, germane, nocentis
Spectato genitore fero. Non Caesaris armis
Occubuit dignoque perit auctore ruinae:
Rege sub impuro Nilotica rura tenente
Hospitii fretus superis et munere tanto
In proauos cecidit donati uictima regni.
Vidi ego magnanimi lacerantes pectora patris
Nec credens Pharium tantum potuisse tyrannum
Litore Niliaco socerum iam stare putaui.
Sed me nec sanguis nec tantum uulnera nostri
Affecere senis, quantum gestata per urbem
Ora ducis, quae transfixo sublimia pilo
Vidimus: haec fama est oculis uictoris iniqui
Seruari, scelerisque fidem quaesisse tyrannum.
Nam corpus Phariaene canes auidaeque uolucres
Distulerint, an furtiuus, quem uidimus, ignis
Soluerit, ignoro. Quaecumque iniuria fati
Abstulit hos artus, superis haec crimina dono;
Seruata de parte queror." Cum talia Magnus
Audisset, non in gemitus lacrimasque dolorem
Effudit iustaque furens pietate profatur:
"Praecipitate rates e sicco litore, nautae;
Classis in aduersos erumpat remige uentos,
Ite, duces, mecum; nusquam ciuilibus armis
Tanta fuit merces, inhumatos condere manes,
Sanguine semiuiri Magnum satiare tyranni.
Non ego Pellaeas arces adytisque retectum
Corpus Alexandri pigra Mareotide mergam?
Non mihi pyramidum tumulis euulsus Amasis
Atque alii reges Nilo torrente natabunt?
Omnia dent poenas nudo tibi, Magne, sepulchra:
Euoluam busto iam numen gentibus Isim
Et tectum lino spargam per uulgus Osirim,
Et sacer in Magni cineres mactabitur Apis,
Suppositisque deis uram caput. Has mihi poenas
Terra dabit: linquam uacuos cultoribus agros,
Nec, Nilus cui crescat, erit, solusque tenebis
Aegyptum, genitor, populis superisque fugatis."
Dixerat et classem saeuus rapiebat in undas;
Sed Cato laudatam iuuenis compescuit iram.
Interea totis audito funere Magni
Litoribus sonuit percussus planctibus aether,
Exemploque carens et nulli cognitus aeuo
Luctus erat, mortem populos deflere potentis.
Sed magis, ut uisa est lacrimis exhausta, solutas
In uultus effusa comas, Cornelia puppe
Egrediens, rursus geminato uerbere plangunt.
Vt primum in sociae peruenit litora terrae,
Collegit uestes miserique insignia Magni
Armaque et impressas auro, quas gesserat olim,
Exuuias pictasque togas, uelamina summo
Ter conspecta Ioui, funestoque intulit igni.
Ille fuit miserae Magni cinis. accipit omnis
Exemplum pietas, et toto litore busta
Surgunt Thessalicis reddentia manibus ignem.
Sic, ubi depastis summittere gramina campis
Et renouare parans hibernas Apulus herbas
Igne fouet terras, simul et Garganus et arua
Vulturis et calidi lucent buceta Matini.
Non tamen ad Magni peruenit gratius umbras
Omne quod in superos audet conuicia uulgus
Pompeiumque deis obicit, quam pauca Catonis
Verba, sed a pleno uenientia pectore ueri.
"Ciuis obit" inquit "multum maioribus impar
Nosse modum iuris, sed in hoc tamen utilis aeuo,
Cui non ulla fuit iusti reuerentia; salua
Libertate potens et solus plebe parata
Priuatus seruire sibi, rectorque senatus,
Sed regnantis, erat. Nil belli iure poposcit,
Quaeque dari uoluit, uoluit sibi posse negari.
Immodicas possedit opes, sed plura retentis
Intulit. Inuasit ferrum, sed ponere norat;
Praetulit arma togae, sed pacem armatus amauit;
Iuuit sumpta ducem, iuuit dimissa potestas.
Casta domus luxuque carens corruptaque numquam
Fortuna domini. Clarum et uenerabile nomen
Gentibus, et multum nostrae quod proderat urbi.
Olim uera fides Sulla Marioque receptis
Libertatis obit: Pompeio rebus adempto
Nunc et ficta perit. Non iam regnare pudebit,
Nec color imperii nec frons erit ulla senatus.
O felix, cui summa dies fuit obuia uicto
Et cui quaerendos Pharium scelus obtulit enses!
Forsitan in soceri potuisses uiuere regno.
Scire mori sors prima uiris, sed proxima cogi.
Et mihi, si fatis aliena in iura uenimus,
Fac talem, Fortuna, Iubam; non deprecor hosti
Seruari, dum me seruet ceruice recisa."
Vocibus his maior, quam si Romana sonarent
Rostra ducis laudes, generosam uenit ad umbram
Mortis honos. Fremit interea discordia uulgi,
Castrorum bellique piget post funera Magni,
Cum Tarcondimotus linquendi signa Catonis
Sustulit; hunc rapta fugientem classe secutus
Litus in extremum tali Cato uoce notauit:
"O numquam pacate Cilix, iterumne rapinas
Vadis in aequoreas? Magnum fortuna remouit,
Iam pelago pirata redis." Tum respicit omnis
In coetu motuque uiros, quorum unus aperta
Mente fugae tali compellat uoce regentem:
"Nos, Cato, da ueniam, Pompei duxit in arma,
Non belli ciuilis amor, partesque fauore
Fecimus. Ille iacet, quem paci praetulit orbis,
Causaque nostra perit; patrios permitte penates
Desertamque domum dulcesque reuisere natos.
Nam quis erit finis, si nec Pharsalia pugnae
Nec Pompeius erit? Perierunt tempora uitae:
Mors eat in tutum, iustas sibi nostra senectus
Prospiciat flammas; bellum ciuile sepulchra
Vix ducibus praestare potest. Non barbara uictos
Regna manent, non Armenium mihi saeua minatur
Aut Scythicum fortuna iugum: sub iura togati
Ciuis eo. Quisquis Magno uiuente secundus,
Hic mihi primus erit. Sacris praestabitur umbris
Summus honor; dominum quem clades cogit habebo,
Nullum, Magne, ducem: te solum in bella secutus
Post te fata sequar; nec enim sperare secunda
Fas mihi nec liceat: fortuna cuncta tenentur
Caesaris; Emathium sparsit uictoria ferrum.
Clausa fides miseris, et toto solus in orbe est,
Qui uelit ac possit uictis praestare salutem.
Pompeio scelus est bellum ciuile perempto,
Quo fuerat uiuente fides. Si publica iura,
Si semper sequeris patriam, Cato, signa petamus,
Romanus quae consul habet." Sic ille profatus
Insiluit puppi iuuenum comitante tumultu.
Actum Romanis fuerat de rebus, et omnis
Indiga seruitii feruebat litore plebes.
Erupere ducis sacro de pectore uoces:
"Ergo pari uoto gessisti bella, iuuentus,
Tu quoque pro dominis et Pompeiana fuisti,
Non Romana manus? Quod non in regna laboras,
Quod tibi, non ducibus, uiuis morerisque, quod orbem
Acquiris nulli, quod iam tibi uincere tutum est,
Bella fugis quaerisque iugum ceruice uacanti
Et nescis sine rege pati! Nunc causa pericli
Digna uiris. Potuit uestro Pompeius abuti
Sanguine: nunc patriae iugulos ensesque negatis,
Cum prope libertas? unum fortuna reliquit
Iam tribus e dominis. Pudeat: plus regia Nili
Contulit in leges et Parthi militis arcus.
Ite, o degeneres, Ptolomaei munus et arma
Spernite. Quis uestras ulla putet esse nocentes
Caede manus? Credet faciles sibi terga dedisse,
Credet ab Emathiis primos fugisse Philippis.
Vadite securi; meruistis iudice uitam
Caesare, non armis, non obsidione subacti.
O famuli turpes, domini post fata prioris
Itis ad heredem. Cur non maiora mereri
Quam uitam ueniamque libet? Rapiatur in undas
Infelix coniux Magni prolesque Metelli,
Ducite Pompeios, Ptolomaei uincite munus.
Nostra quoque inuiso quisquis feret ora tyranno,
Non parua mercede dabit: sciat ista iuuentus
Ceruicis pretio bene se mea signa secutam.
Quin agite et magna meritum cum caede parate;
Ignauum scelus est tantum fuga." Dixit et omnes
Haud aliter medio reuocauit ab aequore puppes
Quam, simul effetas linquunt examina ceras
Atque oblita faui non miscent nexibus alas,
Sed sibi quaeque uolat nec iam degustat amarum
Desidiosa thymum, Phrygii sonus increpat aeris,
Attonitae posuere fugam studiumque laboris
Floriferi repetunt et sparsi mellis amorem:
Gaudet in Hyblaeo securus gramine pastor
Diuitias seruasse casae. Sic uoce Catonis
Inculcata uiris iusti patientia Martis.
Iamque actu belli non doctas ferre quietem
Constituit mentes serieque agitare laborum.
Primum litoreis miles lassatur harenis;
Proximus in muros et moenia Cyrenarum
Est labor; exclusus nulla se uindicat ira,
Poenaque de uictis sola est uicisse Catonis.
Inde peti placuit Libyci contermina Mauris
Regna Iubae, sed iter mediis natura uetabat
Syrtibus: hanc audax sperat sibi cedere uirtus.
Syrtes uel primam mundo natura figuram
Cum daret, in dubio pelagi terraeque reliquit;
Nam neque subsedit penitus, quo stagna profundi
Acciperet, nec se defendit ab aequore tellus,
Ambigua sed lege loci iacet inuia sedes:
Aequora fracta uadis abruptaque terra profundo,
Et post multa sonant proiecti litora fluctus.
Sic male deseruit nullosque exegit in usus
Hanc partem natura sui. uel plenior alto
Olim Syrtis erat pelago penitusque natabat,
Sed rapidus Titan ponto sua lumina pascens
Aequora subduxit zonae uicina perustae,
Et nunc pontus adhuc Phoebo siccante repugnat:
Mox ubi damnosum radios admouerit aeuum,
Tellus Syrtis erit; nam iam breuis unda superne
Innatat, et late periturum deficit aequor.
Vt primum remis actum mare propulit omne
Classis onus, densis fremuit niger imbribus auster.
In sua regna furens, temptatum classibus aequor
Turbine defendit longeque a Syrtibus undas
Egit et illato confregit litore pontum.
Tum quarum recto deprendit carbasa malo,
Eripuit nautis, frustraque rudentibus ausis
Vela negare noto spatium uicere carinae,
Atque ultra proram tumuit sinus. Omnia si quis
Prouidus antemnae suffixit lintea summae,
Vincitur et nudis auerritur armamentis.
Sors melior classi quae fluctibus incidit altis
Et certo iactata mari. Quaecumque leuatae
Arboribus caesis flatum effudere prementem,
Abstulit has liber uentis contraria uoluens
Aestus et obnixum uictor detrusit in austrum.
Has uada destituunt, atque interrupta profundo
Terra ferit puppes, dubioque obnoxia fato
Pars sedet una ratis, pars altera pendet in undis.
Tunc magis impactis breuius mare terraque saepe
Obuia consurgens; quamuis elisus ab austro,
Saepe tamen cumulos fluctus non uincit harenae.
Eminet in tergo pelagi procul omnibus aruis
Inuiolatus aqua sicci iam pulueris agger,
Stant miseri nautae, terraeque haerente carina
Litora nulla uident. Sic partem intercipit aequor;
Pars ratium maior regimen clauumque secuta est
Tuta fuga nautasque loci sortita peritos
Torpentem Tritonos adit illaesa paludem.
Hanc, ut fama, deus, quem toto litore pontus
Audit uentosa perflantem marmora concha,
Hanc et Pallas amat, patrio quae uertice nata
Terrarum primam Libyen (nam proxima caelo est,
Vt probat ipse calor) tetigit stagnique quieta
Vultus uidit aqua posuitque in margine plantas
Et se dilecta Tritonida dixit ab unda.
Quam iuxta Lethon tacitus praelabitur amnis,
Infernis, ut fama, trahens obliuia uenis,
Atque, insopiti quondam tutela draconis,
Hesperidum pauper spoliatis frondibus hortus.
Inuidus, annoso qui famam derogat aeuo,
Qui uates ad uera uocat. Fuit aurea silua
Diuitiisque graues et fuluo germine rami
Virgineusque chorus, nitidi custodia luci,
Et numquam somno damnatus lumina serpens
Robora complexus rutilo curuata metallo.
Abstulit arboribus pretium nemorique laborem
Alcides passusque inopes sine pondere ramos
Rettulit Argolico fulgentia poma tyranno.
His igitur depulsa locis eiectaque classis
Syrtibus haud ultra Garamantidas attigit undas,
Sed duce Pompeio Libyae melioris in oris
Mansit. at impatiens uirtus haerere Catonis
Audet in ignotas agmen committere gentes
Armorum fidens et terra cingere Syrtim;
Hoc eadem suadebat hiems, quae clauserat aequor
Et spes imber erat nimios metuentibus ignes,
Vt neque sole uiam nec duro frigore saeuam
Inde polo Libyes, hinc bruma temperet annus;
Atque ingressurus steriles sic fatur harenas:
"O quibus una salus placuit mea castra secutis
Indomita ceruice mori, componite mentes
Ad magnum uirtutis opus summosque labores.
Vadimus in campos steriles exustaque mundi,
Qua nimius Titan et rarae in fontibus undae,
Siccaque letiferis squalent serpentibus arua:
Durum iter ad leges, patriaeque ruentis amore
Per mediam Libyen ueniant atque inuia temptent,
Si quibus in nullo positum est euadere uoto,
Si quibus ire sat est; neque enim mihi fallere quemquam
Est animus tectoque metu perducere uulgus.
Hi mihi sint comites, quos ipsa pericula ducent,
Qui me teste pati uel quae tristissima pulchrum
Romanumque putant. At qui sponsore salutis
Miles eget capiturque animae dulcedine, uadat
Ad dominum meliore uia. Dum primus harenas
Ingrediar primusque gradus in puluere ponam,
Me calor aetherius feriat, mihi plena ueneno
Occurrat serpens, fatoque pericula uestra
Praetemptate meo: sitiat, quicumque bibentem
Viderit, aut umbras nemorum quicumque petentem,
Aestuet, aut equitem peditum praecedere turmas,
Deficiat: si quo fuerit discrimine notum,
Dux an miles eam. Serpens, sitis, ardor harenae
Dulcia uirtuti; gaudet patientia duris;
Laetius est, quotiens magno sibi constat, honestum.
Sola potest Libye turba praestare malorum,
Vt deceat fugisse uiros." Sic ille pauentes
Incendit uirtute animos et amore laborum
Irreducemque uiam deserto limite carpit,
Et sacrum paruo nomen clausura sepulchro
Inuasit Libye securi fata Catonis.
Tertia pars rerum Libye, si credere famae
Cuncta uelis; at si uentos caelumque sequaris,
Pars erit Europae. Nec enim plus litora Nili,
Quam Scythicus Tanais primis a Gadibus absunt,
Vnde Europa fugit Libyen et litora flexu
Oceano fecere locum; sed maior in unam
Orbis abit Asiam. Nam cum communiter istae
Effundant zephyrum, boreae latus illa sinistrum
Contingens dextrumque noti discedit in ortus
Eurum sola tenens. Libyae quod fertile terrae est
Vergit in occasus; sed et haec non fontibus ullis
Soluitur: arctoos raris aquilonibus imbres
Accipit et nostris reficit sua rura serenis.
In nullas uitiatur opes; non aere neque auro
Excoquitur, nullo glebarum crimine pura
Et penitus terra est. Tantum Maurusia genti
Robora diuitiae, quarum non nouerat usum,
Sed citri contenta comis uiuebat et umbra.
In nemus ignotum nostrae uenere secures,
Extremoque epulas mensasque petimus ab orbe.
At quaecumque uagam Syrtim complectitur ora
Sub nimio proiecta die, uicina perusti
Aetheris, exurit messes et puluere Bacchum
Enecat et nulla putris radice tenetur.
Temperies uitalis abest, et nulla sub illa
Cura Iouis terra est; natura deside torpet
Orbis et immotis annum non sentit harenis.
Hoc tam segne solum raras tamen exerit herbas,
Quas Nasamon, gens dura, legit, qui proxima ponto
Nudus rura tenet, quem mundi barbara damnis
Syrtis alit. Nam litoreis populator harenis
Imminet et nulla portus tangente carina
Nouit opes; sic cum toto commercia mundo
Naufragiis Nasamones habent. Hac ire Catonem
Dura iubet uirtus. Illic secura iuuentus
Ventorum nullasque timens tellure procellas
Aequoreos est passa metus. Nam litore sicco,
Quam pelago, Syrtis uiolentius excipit austrum,
Et terrae magis ille nocens; non montibus ortum
Aduersis frangit Libye scopulisque repulsum
Dissipat, et liquidas se turbine soluit in auras,
Nec ruit in siluas annosaque robora torquens
Lassatur: patet omne solum liberque meatu
Aeoliam rabiem totis exercet habenis,
Et non imbriferam contorto puluere nubem
In flexum uiolentus agit: pars plurima terrae
Tollitur et numquam resoluto uertice pendet.
Regna uidet pauper Nasamon errantia uento
Discussasque domos, uolitantque a culmine raptae
Detecto Garamante casae. Non altius ignis
Rapta uehit, quantumque licet consurgere fumo
Et uiolare diem, tantus tenet aera puluis.
Tum quoque Romanum solito uiolentior agmen
Aggreditur, nullisque potest consistere miles
Instabilis raptis etiam, quas calcat, harenis.
Concuteret terras orbemque a sede moueret,
Si solida Libye compage et pondere duro
Clauderet exesis austrum scopulosa cauernis;
Sed quia mobilibus facilis turbatur harenis,
Nusquam luctando stabilis manet, imaque tellus
Stat, quia summa fugit. Galeas et scuta uirorum
Pilaque contorsit uiolento spiritus actu
Intentusque tulit magni per inania caeli.
Illud in extrema forsan longeque remota
Prodigium tellure fuit, delapsaque caelo
Arma timent gentes hominumque erepta lacertis
A superis demissa putant. Sic illa profecto
Sacrifico cecidere Numae, quae lecta iuuentus
Patricia ceruice mouet: spoliauerat auster
Aut boreas populos ancilia nostra ferentes.
Sic orbem torquente noto Romana iuuentus
Procubuit timuitque rapi; constrinxit amictus
Inseruitque manus terrae nec pondere solo,
Sed nisu iacuit, uix sic immobilis austro,
Qui super ingentes cumulos inuoluit harenae
Atque operit tellure uiros. uix tollere miles
Membra ualet multo congestu pulueris haerens.
Alligat et stantis affusae magnus harenae
Agger, et immoti terra surgente tenentur.
Saxa tulit penitus discussis proruta muris
Effuditque procul miranda sorte malorum:
Qui nullas uidere domos, uidere ruinas.
Iamque iter omne latet, nec sunt discrimina terrae:
Vlla, nisi aetheriae, medio uelut aequore, flammae
Sideribus nouere uiam, nec sidera tota
Ostendit Libycae finitor circulus orae
Multaque deuexo terrarum margine celat.
Vtque calor soluit quem torserat aera uentus,
Incensusque dies, manant sudoribus artus,
Arent ora siti: conspecta est parua maligna
Vnda procul uena, quam uix e puluere miles
Corripiens patulum galeae confundit in orbem
Porrexitque duci. Squalebant puluere fauces
Cunctorum, minimumque tenens dux ipse liquoris
Inuidiosus erat. "Mene" inquit "degener unum
Miles in hac turba uacuum uirtute putasti?
Vsque adeo mollis primisque caloribus impar
Sum uisus? quanto poena tu dignior ista es,
Qui populo sitiente bibas!" Sic concitus ira
Excussit galeam, suffecitque omnibus unda.
Ventum erat ad templum, Libycis quod gentibus unum
Inculti Garamantes habent; stat sortiger illis
Iuppiter, ut memorant, sed non aut fulmina uibrans
Aut similis nostro, sed tortis cornibus, Hammon.
Non illic Libycae posuerunt ditia gentes
Templa, nec Eois splendent donaria gemmis.
Quamuis Aethiopum populis Arabumque beatis
Gentibus atque Indis unus sit Iuppiter Hammon,
Pauper adhuc deus est, nullis uiolata per aeuum
Diuitiis delubra tenens, morumque priorum
Numen Romano templum defendit ab auro
Esse locis superos testatur silua per omnem
Sola uirens Libyen. Nam quidquid puluere sicco
Separat ardentem tepida Berenicida Lepti,
Ignorat frondes; solus nemus abstulit Hammon.
Siluarum fons causa loco, qui putria terrae
Alligat et domitas unda conectit harenas.
Hic quoque nil obstat Phoebo, cum cardine summo
Stat librata dies; truncum uix protegit arbor:
Tam breuis in medium radiis compellitur umbra.
Deprensum est hunc esse locum qua circulus alti
Solstitii medium signorum percutit orbem.
Non obliqua meant, nec Tauro Scorpios exit
Rectior, aut Aries donat sua tempora Librae,
Aut Astraea iubet lentos descendere Pisces.
Par Geminis Chiron, et idem quod Carcinus ardens
Vmidus Aegoceros, nec plus Leo tollitur Vrna.
At tibi, quaecumque es Libyco gens igne dirempta,
In noton umbra cadit, quae nobis exit in arcton.
Te segnis Cynosura subit, tu sicca profundo
Mergi Plaustra putas nullumque in uertice semper
Sidus habes immune mari; procul axis uterque est,
Et fuga signorum medio rapit omnia caelo.
Stabant ante fores populi quos miserat Eos
Cornigerique Iouis monitu noua fata petebant;
Sed Latio cessere duci, comitesque Catonem
Orant exploret Libycum memorata per orbem
Numina, de fama tam longi iudicet aeui.
Maximus hortator scrutandi uoce deorum
Euentus Labienus erat: "Sors obtulit" inquit
"Et fortuna uiae tam magni numinis ora
Consiliumque dei; tanto duce possumus uti
Per Syrtes bellisque datos cognoscere casus.
Nam cui crediderim superos arcana daturos
Dicturosque magis quam sancto uera Catoni?
Certe uita tibi semper derecta supernas
Ad leges sequerisque deum. Datur ecce loquendi
Cum Ioue libertas: inquire in fata nefandi
Caesaris, et patriae uenturos excute mores:
Iure suo populis uti legumque licebit,
An bellum ciuile perit? Tua pectora sacra
Voce reple; durae saltem uirtutis amator
Quaere quid est uirtus et posce exemplar honesti."
Ille, deo plenus tacita quem mente gerebat,
Effudit dignas adytis e pectore uoces:
"Quid quaeri, Labiene, iubes? an liber in armis
Occubuisse uelim potius quam regna uidere?
An sit uita nihil? si longa, an differat aetas?
An noceat uis ulla bono? fortunaque perdat
Opposita uirtute minas, laudandaque uelle
Sit satis, et numquam successu crescat honestum?
Scimus, et hoc nobis non altius inseret Hammon.
Haeremus cuncti superis, temploque tacente
Nil facimus non sponte dei; nec uocibus ullis
Numen eget, dixitque semel nascentibus auctor
Quicquid scire licet, steriles nec legit harenas
Vt caneret paucis mersitque hoc puluere uerum
Estque dei sedes nisi terra et pontus et aer
Et caelum et uirtus. Superos quid quaerimus ultra?
Iuppiter est quodcumque uides, quodcumque moueris.
Sortilegis egeant dubii semperque futuris
Casibus ancipites; me non oracula certum,
Sed mors certa facit. pauido fortique cadendum est:
Hoc satis est dixisse Iouem." Sic ille profatus
Seruataque fide templi discedit ab aris,
Non exploratum populis Hammona relinquens.
Ipse manu sua pila gerit, praecedit anheli
Militis ora pedes, monstrat tolerare uapores,
Non iubet, et nulla uehitur ceruice supinus
Carpentoque sedens; somni parcissimus ipse est,
Vltimus haustor aquae: cum tandem fonte reperto
Indiga cogatur laticis certare iuuentus,
Stat dum lixa bibat. Si ueris magna paratur
Fama bonis et si successu nuda remoto
Inspicitur uirtus, quidquid laudamus in ullo
Maiorum, fortuna fuit. Quis Marte secundo,
Quis tantum meruit populorum sanguine nomen?
Hunc ego per Syrtes Libyaeque extrema triumphum
Ducere maluerim, quam ter Capitolia curru
Scandere Pompei, quam frangere colla Iugurthae.
Ecce parens uerus patriae, dignissimus aris,
Roma, tuis, per quem numquam iurare pudebit,
Et quem, si steteris umquam ceruice soluta,
Nunc, olim, factura deum es. Iam spissior ignis,
Et plaga, quam nullam superi mortalibus ultra
A medio fecere die, calcatur, et unda
Rarior: inuentus mediis fons unus harenis
Largus aquae, sed quem serpentum turba tenebat
Vix capiente loco. Stabant in margine siccae
Aspides, in mediis sitiebant dipsades undis.
Ductor, ut aspexit perituros fonte relicto,
Alloquitur: "Vana specie conterrite leti,
Ne dubita, miles, tutos haurire liquores.
Noxia serpentum est admixto sanguine pestis,
Morsu uirus habent et fatum dente minantur;
Pocula morte carent." Dixit dubiumque uenenum
Hausit, et in tota Libyae fons unus harena
Ille fuit de quo primus sibi posceret undam.
Cur Libycus tantis exundet pestibus aer
Fertilis in mortes, aut quid secreta nocenti
Miscuerit natura solo, non cura laborque
Noster scire ualet, nisi quod uulgata per orbem
Fabula pro uera decepit saecula causa.
Finibus extremis Libyes, ubi feruida tellus
Accipit Oceanum demisso sole calentem,
Squalebant late Phorcynidos arua Medusae,
Non nemorum protecta coma, non mollia suco,
Sed dominae uultu conspectis aspera saxis.
Hoc primum natura nocens in corpore saeuas
Eduxit pestes; illis e faucibus angues
Stridula fuderunt uibratis sibila linguis,
Femineae qui more comae per terga soluti
Ipsa flagellabant gaudentis colla Medusae.
Surgunt aduersa surrectae fronte colubrae,
Vipereumque fluit depexo crine uenenum.
Hoc habet infelix cunctis impune Medusa
Quod spectare licet. Nam rictus oraque monstri
Quis timuit? quem, qui recto se lumine uidit,
Passa Medusa mori est? Rapuit dubitantia fata
Praeuenitque metus; anima periere retenta
Membra, nec emissae riguere sub ossibus umbrae.
Eumenidum crines solos mouere furores;
Cerberos Orpheo leniuit sibila cantu;
Amphitryoniades uidit, cum uinceret, hydram:
Hoc monstrum timuit genitor numenque secundum
Phorcys aquis Cetoque parens ipsaeque sorores
Gorgones; hoc potuit caelo pelagoque minari
Torporem insolitum mundoque obducere terram.
E caelo uolucres subito cum pondere lapsae,
In scopulis haesere ferae, uicina colentes
Aethiopum totae riguerunt marmore gentes.
Nullum animal uisus patiens, ipsique retrorsum
Effusi faciem uitabant Gorgonos angues.
Illa sub Hesperiis stantem Titana columnis
In cautes Atlanta dedit, caeloque timente
Olim Phlegraeo stantes serpente gigantas
Erexit montes bellumque immane deorum
Pallados e medio confecit pectore Gorgon.
Quo postquam partu Danaes et diuite nimbo
Ortum Parrhasiae uexerunt Persea pinnae
Arcados, auctoris citharae liquidaeque palaestrae,
Et subitus praepes Cyllenida sustulit harpen,
Harpen alterius monstri iam caede rubentem,
A Ioue dilectae fuso custode iuuencae
Auxilium uolucri Pallas tulit innuba fratri
Pacta caput monstri terraeque in fine Libyssae
Persea Phoebeos conuerti iussit ad ortus
Gorgonos auerso sulcantem regna uolatu
Et clipeum laeuae fuluo dedit aere nitentem,
In quo saxificam iussit spectare Medusam;
Quam sopor aeternam tracturus morte quietem
Obruit haut totam: uigilat pars magna comarum,
Defenduntque caput protenti crinibus hydri;
Pars iacet in medios uultus oculique tenebras.
Ipsa regit trepidum Pallas, dextraque trementem
Perseos auersi Cyllenida derigit harpen
Lata colubriferi rumpens confinia colli.
Quos habuit uultus hamati uulnere ferri
Caesa caput Gorgon! quanto spirare ueneno
Ora rear, quantumque oculos effundere mortis!
Nec Pallas spectare potest, uultusque gelassent
Perseos auersi, si non Tritonia densos
Sparsisset crines texissetque ora colubris.
Aliger in caelum sic rapta Gorgone fugit.
Ille quidem pensabat iter propiusque secabat
Aera, si medias Europae scinderet urbes:
Pallas frugiferas iussit non laedere terras
Et parci populis. Quis enim non praepete tanto
Aethera respiceret? Zephyro conuertitur ales
Itque super Libyen, quae nullo consita cultu
Sideribus Phoeboque uacat; premit orbita solis
Exuritque solum, nec terra celsior ulla
Nox cadit in caelum lunaeque meatibus obstat,
Si flexus oblita uagi per recta cucurrit
Signa nec in borean aut in noton effugit umbram.
Illa tamen sterilis tellus fecundaque nulli
Arua bono uirus stillantis tabe Medusae
Concipiunt dirosque fero de sanguine rores,
Quos calor adiuuit putrique incoxit harenae.
Hic, quae prima caput mouit de puluere, tabes
Aspida somniferam tumida ceruice leuauit.
Plenior huic sanguis et crassi gutta ueneni
Decidit: in nulla plus est serpente coactum.
Ipsa caloris egens gelidum non transit in orbem
Sponte sua Niloque tenus metitur harenas.
Sed quis erit nobis lucri pudor? inde petuntur
Huc Libycae mortes, et fecimus aspida mercem.
At non stare suum miseris passura cruorem
Squamiferos ingens haemorrhois explicat orbes,
Natus et ambiguae coleret qui Syrtidos arua
Chersydros tractique uia fumante chelydri
Et semper recto lapsurus limite cenchris;
Pluribus ille notis uariatam tinguitur aluum,
Quam paruis pictus maculis Thebanus ophites.
Concolor exustis atque indiscretus harenis
Hammodytes spinaque uagi torquente cerastae
Et scytale sparsis etiamnunc sola pruinis
Exuuias positura suas et torrida dipsas
Et grauis in geminum uergens caput amphisbaena
Et natrix uiolator aquae iaculique uolucres
Et contentus iter cauda sulcare parias
Oraque distendens auidus fumantia prester,
Ossaque dissoluens cum corpore tabificus seps,
Sibilaque effundens cunctas terrentia pestes,
Ante uenena nocens, late sibi summouet omne
Vulgus et in uacua regnat basiliscus harena.
Vos quoque, qui cunctis innoxia numina terris
Serpitis, aurato nitidi fulgore dracones,
Letiferos ardens facit Africa; ducitis altum
Aera cum pinnis armentaque tota secuti
Rumpitis ingentes amplexi uerbere tauros;
Nec tutus spatio est elephans: datis omnia leto,
Nec uobis opus est ad noxia fata ueneno.
Has inter pestes duro Cato milite siccum
Emetitur iter tot tristia fata suorum
Insolitasque uidens paruo cum uulnere mortes.
Signiferum iuuenem Tyrrheni sanguinis Aulum
Torta caput retro dipsas calcata momordit.
Vix dolor aut sensus dentis fuit, ipsaque leti
Frons caret inuidia, nec quicquam plaga minatur.
Ecce subit uirus tacitum, carpitque medullas
Ignis edax calidaque incendit uiscera tabe;
Ebibit umorem circum uitalia fusum
Pestis et in sicco linguam torrere palato
Coepit. Defessos iret qui sudor in artus
Non fuit, atque oculos lacrimarum uena refugit.
Non decus imperii, non maesti iura Catonis
Ardentem tenuere uirum, ne spargere signa
Auderet totisque furens exquireret aruis,
Quas poscebat aquas sitiens in corde uenenum.
Ille uel in Tanain missus Rhodanumque Padumque
Arderet Nilumque bibens per rura uagantem.
Accessit morti Libye, fatique minorem
Famam dipsas habet terris adiuta perustis.
Scrutatur uenas penitus squalentis harenae;
Nunc redit ad Syrtes et fluctus accipit ore,
Aequoreusque placet, sed non et sufficit, umor;
Nec sentit fatique genus mortemque ueneni,
Sed putat esse sitim, ferroque aperire tumentis
Sustinuit uenas atque os implere cruore.
Iussit signa rapi propere Cato; discere nulli
Permissum est hoc posse sitim. Sed tristior illo
Mors erat ante oculos, miserique in crure Sabelli
Seps stetit exiguus, quem flexo dente tenacem
Auulsitque manu piloque affixit harenis.
Parua modo serpens, sed qua non ulla cruentae
Tantum mortis habet. Nam plagae proxima circum
Fugit rupta cutis pallentiaque ossa retexit;
Iamque sinu laxo nudum sine corpore uulnus.
Membra natant sanie, surae fluxere, sine ullo
Tegmine poples erat, femorum quoque musculus omnis
Liquitur, et nigra destillant inguina tabe.
Dissiluit stringens uterum membrana, fluuntque
Viscera; nec, quantus toto de corpore debet,
Effluit in terras, saeuum sed membra uenenum
Decoquit, in minimum mox contrahit omnia uirus.
Vincula neruorum et laterum textura cauumque
Pectus et abstrusum fibris uitalibus: omne
Quidquid homo est aperit pestis. Natura profana
Morte patet: manant umeri fortesque lacerti,
Colla caputque fluunt. Calido non ocius austro
Nix resoluta cadit nec solem cera sequetur.
Parua loquor, corpus sanie stillasse perustum:
Hoc et flamma potest; sed qui rogus abstulit ossa?
Haec quoque discedunt, putrisque secuta medullas
Nulla manere sinunt rapidi uestigia fati.
Cinyphias inter pestes tibi palma nocendi est:
Eripiunt omnes animam, tu sola cadauer.
Ecce subit facies leto diuersa fluenti.
Nasidium Marsi cultorem torridus agri
Percussit prester. Illi rubor igneus ora
Succendit, tenditque cutem pereunte figura
Miscens cuncta tumor toto iam corpore maior,
Humanumque egressa modum super omnia membra
Efflatur sanies late pollente ueneno;
Ipse latet penitus congesto corpore mersus,
Nec lorica tenet distenti corporis auctum.
Spumeus accenso non sic exundat aeno
Vndarum cumulus, nec tantos carbasa coro
Curuauere sinus. Tumidos iam non capit artus
Informis globus et confuso pondere truncus.
Intactum uolucrum rostris epulasque daturum
Haut impune feris non ausi tradere busto
Nondum stante modo crescens fugere cadauer.
Sed maiora parant Libycae spectacula pestes.
Impressit dentes haemorrhois aspera Tullo,
Magnanimo iuueni miratorique Catonis.
Vtque solet pariter totis se effundere signis
Corycii pressura croci, sic omnia membra
Emisere simul rutilum pro sanguine uirus.
Sanguis erant lacrimae; quaecumque foramina nouit
Vmor, ab his largus manat cruor: ora redundant
Et patulae nares, sudor rubet; omnia plenis
Membra fluunt uenis, totum est pro uulnere corpus.
At tibi, Laeue miser, fixus praecordia pressit
Niliaca serpente cruor, nulloque dolore
Testatus morsus subita caligine mortem
Accipis et socias somno descendis ad umbras.
Non tam ueloci corrumpunt pocula leto,
Stipite quae diro uirgas mentita Sabaeas
Toxica fatilegi carpunt matura Saitae.
Ecce procul saeuus sterilis se robore trunci
Torsit et immisit (iaculum uocat Africa) serpens
Perque caput Pauli transactaque tempora fugit.
Nil ibi uirus agit: rapuit cum uulnere fatum.
Deprensum est, quae funda rotat, quam lenta uolarent
Quam segnis Scythicae strideret harundinis aer.
Quid prodest miseri basiliscus cuspide Murri
Transactus? uelox currit per tela uenenum
Inuaditque manum; quam protinus ille retecto
Ense ferit totoque semel demittit ab armo,
Exemplarque sui spectans miserabile leti
Stat tutus pereunte manu. Quis fata putauit
Scorpion aut uires maturae mortis habere?
Ille minax nodis et recto uerbere saeuus
Teste tulit caelo uicti decus Orionis.
Quis calcare tuas metuat, salpuga, latebras?
Et tibi dant Stygiae ius in sua fila sorores.
Sic nec clara dies nec nox dabat atra quietem
Suspecta miseris in qua tellure iacebant.
Nam neque congestae struxere cubilia frondes,
Nec culmis creuere tori, sed corpora fatis
Expositi uoluuntur humo calidoque uapore
Alliciunt gelidas nocturno frigore pestes
Innocuosque diu rictus torpente ueneno
Inter membra fouent. Nec, quae mensura uiarum
Quisue modus, norunt caelo duce; saepe querentes:
"Reddite, di" clamant "miseris, quae fugimus, arma,
Reddite Thessaliam. Patimur cur segnia fata
In gladios iurata manus? pro Caesare pugnant
Dipsades et peragunt ciuilia bella cerastae.
Ire libet qua zona rubens atque axis inustus
Solis equis, iuuat aetheriis ascribere causis
Quod peream, caeloque mori. Nil, Africa, de te
Nec de te, natura, queror: tot monstra ferentem
Gentibus ablatum dederas serpentibus orbem
Impatiensque solum. Cereris cultore negato
Damnasti atque homines uoluisti desse uenenis.
In loca serpentum nos uenimus: accipe poenas,
Tu, quisquis superum commercia nostra perosus
Hinc torrente plaga, dubiis hinc Syrtibus orbem
Abrumpens medio posuisti limite mortes.
Per secreta tui bellum ciuile recessus
Vadit et arcani miles tibi conscius orbis
Claustra ferit mundi. forsan maiora supersunt
Ingressis. Coeunt ignes stridentibus undis,
Et premitur natura poli. Sed longius ista
Nulla iacet tellus, quam fama cognita nobis
Tristia regna Iubae. Quaeremus forsitan istas
Serpentum terras; habet hoc solacia caelum:
Viuit adhuc aliquid. patriae non arua requiro
Europamque alios soles Asiamque uidentem:
Qua te parte poli, qua te tellure reliqui,
Africa? Cyrenis etiamnum bruma rigebat:
Exiguane uia legem conuertimus anni?
Imus in aduersos axes, euoluimur orbe,
Terga damus ferienda noto. nunc forsitan ipsa est
Sub pedibus iam Roma meis. Solacia fati
Haec petimus: ueniant hostes Caesarque sequatur
Qua fugimus." Sic dura suos patientia questus
Exonerat. Cogit tantos tolerare labores
Summa ducis uirtus, qui nuda fusus harena
Excubat atque omni fortunam prouocat hora.
Omnibus unus adest fatis; quocumque uocatus,
Aduolat atque ingens meritum maiusque salute
Contulit, in letum uires, puduitque gementem
Illo teste mori. Quod ius habuisset in ipsum
Vlla lues? casus alieno in pectore uincit
Spectatorque docet magnos nil posse dolores.
Vix miseris serum tanto lassata periclo
Auxilium Fortuna dedit. Gens unica terras
Incolit a saeuo serpentum innoxia morsu,
Marmaridae Psylli. Par lingua potentibus herbis,
Ipse cruor tutus nullumque admittere uirus
Vel cantu cessante potens. Natura locorum
Iussit ut immunes mixtis serpentibus essent;
Profuit in mediis sedem posuisse uenenis.
Pax illis cum morte data est. fiducia tanta est
Sanguinis: in terras paruus cum decidit infans,
Ne qua sit externae Veneris mixtura timentes,
Letifica dubios explorant aspide partus;
Vtque Iouis uolucer, calido cum protulit ouo
Implumis natos, solis conuertit ad ortus:
Qui potuere pati radios et lumine recto
Sustinuere diem, caeli seruantur in usus,
Qui Phoebo cessere iacent: sic pignora gentis
Psyllus habet, si quis tactos non horruit angues,
Si quis donatis lusit serpentibus infans.
Nec solum gens illa sua contenta salute
Excubat hospitibus, contraque nocentia monstra
Psyllus adest populis. Qui tunc Romana secutus
Signa, simul iussit statui tentoria ductor,
Primum, quas ualli spatium comprendit, harenas
Expurgat cantu uerbisque fugantibus angues.
Vltima castrorum medicatus circumit ignis.
Hic ebulum stridet, peregrinaque galbana sudant,
Et tamarix non laeta comas eoaque costos
Et panacea potens et Thessala centaurea
Peucedanonque sonant flammis Erycinaque thapsos,
Et larices fumoque grauem serpentibus urunt
Habrotonum et longe nascentis cornua cerui.
Sic nox tuta uiris. At si quis peste diurna
Fata trahit, tunc sunt magicae miracula gentis.
Psyllorumque ingens et rapti pugna ueneni.
Nam primum tacta designat membra saliua,
Quae cohibet uirus retinetque in uulnere pestem;
Plurima tunc uoluit spumanti carmina lingua
Murmure continuo, nec dat suspiria cursus
Vulneris, aut minimum patiuntur fata tacere.
Saepe quidem pestis nigris inserta medullis
Excantata fugit; sed si quod tardius audit
Virus et elicitum iussumque exire repugnat,
Tunc superincumbens pallentia uulnera lambit
Ore uenena trahens et siccat dentibus artus
Extractamque potens gelido de corpore mortem
Expuit, et cuius morsus superauerit anguis,
Iam promptum Psyllis uel gustu nosse ueneni.
Hoc igitur tandem leuior Romana iuuentus
Auxilio late squalentibus errat in aruis.
Bis positis Phoebe flammis, bis luce recepta
Vidit areniuagum surgens fugiensque Catonem.
Iamque illic magis atque magis durescere puluis
Coepit et in terram Libye spissata redire,
Iamque procul rarae nemorum se tollere frondes,
Surgere congesto non culta mapalia culmo.
Quanta dedit miseris melioris gaudia terrae,
Cum primum saeuos contra uidere leones!
Proxima Leptis erat, cuius statione quieta
Exegere hiemem nimbis flammisque carentem.
Caesar ut Emathia satiatus clade recessit,
Cetera curarum proiecit pondera soli
Intentus genero; cuius uestigia frustra
Terris sparsa legens fama duce tendit in undas
Threiciasque legit fauces et amore notatum
Aequor et Heroas lacrimoso litore turres,
Qua pelago nomen Nepheleias abstulit Helle.
Non Asiam breuioris aquae disterminat usquam
Fluctus ab Europa, quamuis Byzantion arto
Pontus et ostriferam dirimat Calchedona cursu
Euxinumque ferens paruo ruat ore Propontis.
Sigeasque petit famae mirator harenas
Et Simoentis aquas et Graio nobile busto
Rhoetion et multum debentes uatibus umbras.
Circumit exustae nomen memorabile Troiae
Magnaque Phoebei quaerit uestigia muri.
Iam siluae steriles et putres robore trunci
Assaraci pressere domos et templa deorum
Iam lassa radice tenent, ac tota teguntur
Pergama dumetis, etiam periere ruinae.
Aspicit Hesiones scopulos siluaque latentis
Anchisae thalamos, quo iudex sederit antro,
Vnde puer raptus caelo, quo uertice Nais
Luxerit Oenone; nullum est sine nomine saxum.
Inscius in sicco serpentem puluere riuum
Transierat, qui Xanthus erat; securus in alto
Gramine ponebat gressus: Phryx incola manes
Hectoreos calcare uetat; discussa iacebant
Saxa nec ullius faciem seruantia sacri:
"Herceas" monstrator ait "non respicis aras?"
O sacer et magnus uatum labor, omnia fato
Eripis et populis donas mortalibus aeuum.
Inuidia sacrae, Caesar, ne tangere famae;
Nam, si quid Latiis fas est promittere Musis,
Quantum Zmyrnaei durabunt uatis honores,
Venturi me teque legent; Pharsalia nostra
Viuet, et a nullo tenebris damnabimur aeuo.
Vt ducis impleuit uisus ueneranda uetustas,
Erexit subitas congestu caespitis aras
Votaque turicremos non irrita fudit in ignes:
"Di cinerum, Phrygias colitis quicumque ruinas,
Aeneaeque mei, quos nunc Lauinia sedes
Seruat et Alba, lares, et quorum lucet in aris
Ignis adhuc Phrygius, nullique aspecta uirorum
Pallas, in abstruso pignus memorabile templo,
Gentis Iuleae uestris clarissimus aris
Dat pia tura nepos et uos in sede priori
Rite uocat: date felices in cetera cursus,
Restituam populos; grata uice moenia reddent
Ausonidae Phrygibus, Romanaque Pergama surgent."
Sic fatus repetit classes et tota secundis
Vela dedit coris auidusque urgente procella
Iliacas pensare moras Asiamque potentem
Praeuehitur pelagoque Rhodon spumante relinquit.
Septima nox zephyro numquam laxante rudentes
Ostendit Phariis Aegyptia litora flammis.
Sed prius orta dies nocturnam lampada texit
Quam tutas intraret aquas. Ibi plena tumultu
Litora et incerto turbatas murmure uoces
Accipit ac dubiis ueritus se credere regnis
Abstinuit tellure rates. Sed dira satelles
Regis dona ferens medium prouectus in aequor
Colla gerit Magni Phario uelamine tecta
Ac prius infanda commendat crimina uoce:
"Terrarum domitor, Romanae maxime gentis,
Et, quod adhuc nescis, genero secure perempto,
Rex tibi Pellaeus belli pelagique labores
Donat et, Emathiis quod solum defuit armis,
Exhibet; absenti bellum ciuile peractum est:
Thessalicas quaerens Magnus reparare ruinas
Ense iacet nostro. Tanto te pignore, Caesar,
Emimus, hoc tecum percussum est sanguine foedus.
Accipe regna Phari nullo quaesita cruore;
Accipe Niliaci ius gurgitis; accipe, quidquid
Pro Magni ceruice dares, dignumque clientem
Castris crede tuis, cui tantum fata licere
In generum uoluere tuum. Nec uile putaris
Hoc meritum, facili nobis quod caede peractum est.
Hospes auitus erat, depulso sceptra parenti
Reddiderat. quid plura feram? tu nomina tanto
Inuenies operi uel famam consule mundi.
Si scelus est, plus te nobis debere fateris,
Quod scelus hoc non ipse facis." Sic fatus opertum
Detexit tenuitque caput. Iam languida morte
Effigies habitum noti mutauerat oris.
Non primo Caesar damnauit munera uisu
Auertitque oculos; uultus, dum crederet, haesit,
Vtque fidem uidit sceleris tutumque putauit
Iam bonus esse socer, lacrimas non sponte cadentis
Effudit gemitusque expressit pectore laeto,
Non aliter manifesta potens abscondere mentis
Gaudia quam lacrimis, meritumque immane tyranni
Destruit et generi mauult lugere reuulsum
Quam debere caput. Qui duro membra senatus
Calcarat uultu, qui sicco lumine campos
Viderat Emathios, uni tibi, Magne, negare
Non audet gemitus. O sors durissima fati!
Huncine tu, Caesar, scelerato Marte petisti,
Qui tibi flendus erat? non mixti foedera tangunt
Te generis, nec nata iubet maerere neposque,
Credis aput populos Pompei nomen amantis
Hoc castris prodesse tuis. Fortasse tyranni
Tangeris inuidia captique in uiscera Magni
Hoc alii licuisse doles quererisque perisse
Vindictam belli raptumque e iure superbi
Victoris generum. Quisquis te flere coegit
Impetus, a uera longe pietate recessit.
Scilicet hoc animo terras atque aequora lustras,
Necubi suppressus pereat gener. O bene rapta
Arbitrio mors ista tuo! quam magna remisit
Crimina Romano tristis fortuna pudori,
Quod te non passa est misereri, perfide, Magni
Viuentis! Nec non his fallere uocibus audet
Acquiritque fidem simulati fronte doloris:
"Aufer ab aspectu nostro funesta, satelles,
Regis dona tui; peius de Caesare uestrum
Quam de Pompeio meruit scelus. unica belli
Praemia ciuilis, uictis donare salutem,
Perdidimus. Quod si Phario germana tyranno
Non inuisa foret, potuissem reddere regi
Quod meruit, fratrique tuum pro munere tali
Misissem, Cleopatra, caput. Secreta quid arma
Mouit et inseruit nostro sua tela labori?
Ergo in Thessalicis Pellaeo fecimus aruis
Ius gladio? uestris quaesita licentia regnis?
Non tuleram Magnum mecum Romana regentem:
Te, Ptolomaee, feram? frustra ciuilibus armis
Miscuimus gentes, si qua est hoc orbe potestas
Altera quam Caesar, si tellus ulla duorum est.
Vertissem Latias a uestro litore proras:
Famae cura uetat, ne non damnasse cruentam
Sed uidear timuisse Pharon. Nec fallere uosmet
Credite uictorem: nobis quoque tale paratum
Litoris hospitium; ne sic mea colla gerantur
Thessaliae fortuna facit. maiore profecto
Quam metui poterat discrimine gessimus arma:
Exilium generique minas Romamque timebam:
Poena fugae Ptolomaeus erat. Sed parcimus annis
Donamusque nefas. Sciat hac pro caede tyrannus
Nil uenia plus posse dari. uos condite busto
Tanti colla ducis, sed non ut crimina solum
Vestra tegat tellus: iusto date tura sepulchro
Et placate caput cineresque in litore fusos
Colligite atque unam sparsis date manibus urnam.
Sentiat aduentum soceri uocesque querentis
Audiat umbra pias. Dum nobis omnia praefert,
Dum uitam Phario mauult debere clienti,
Laeta dies rapta est populis, concordia mundo
Nostra perit; caruere deis mea uota secundis,
Vt te complexus positis felicibus armis
Affectus a te ueteres uitamque rogarem,
Magne, tuam, dignaque satis mercede laborum
Contentus par esse tibi; tunc pace fideli
Fecissem ut uictus posses ignoscere diuis,
Fecisses ut Roma mihi." Nec talia fatus
Inuenit fletus comitem, nec turba querenti
Credidit; abscondunt gemitus et pectora laeta
Fronte tegunt hilaresque nefas spectare cruentum,
O bona libertas! cum Caesar lugeat, audent.