# Aeneid 02 Conticuere omnes intentique ora tenebant. Inde toro pater Aeneas sic orsus ab alto: “Infandum, regina, iubes renouare dolorem, Troianas ut opes et lamentabile regnum Eruerint Danai, quaeque ipse miserrima uidi Et quorum pars magna fui. quis talia fando Myrmidonum Dolopumue aut duri miles Vlixi Temperet a lacrimis? et iam nox umida caelo Praecipitat suadentque cadentia sidera somnos. Sed si tantus amor casus cognoscere nostros Et breuiter Troiae supremum audire laborem, Quamquam animus meminisse horret luctuque refugit, Incipiam. Fracti bello fatisque repulsi Ductores Danaum tot iam labentibus annis Instar montis equum diuina Palladis arte Aedificant sectaque intexunt abiete costas; Votum pro reditu simulant; ea fama uagatur. Huc delecta uirum sortiti corpora furtim Includunt caeco lateri penitusque cauernas Ingentis uterumque armato milite complent. Est in conspectu Tenedos, notissima fama Insula, diues opum Priami dum regna manebant, Nunc tantum sinus et statio male fida carinis: Huc se prouecti deserto in litore condunt. Nos abiisse rati et uento petiisse Mycenas. Ergo omnis longo soluit se Teucria luctu: Panduntur portae, iuuat ire et Dorica castra Desertosque uidere locos litusque relictum: Hic Dolopum manus, hic saeuus tendebat Achilles; Classibus hic locus, hic acie certare solebant. Pars stupet innuptae donum exitiale Mineruae Et molem mirantur equi; primusque Thymoetes Duci intra muros hortatur et arce locari, Siue dolo seu iam Troiae sic fata ferebant. At Capys, et quorum melior sententia menti, Aut pelago Danaum insidias suspectaque dona Praecipitare iubent subiectisque urere flammis, Aut terebrare cauas uteri et temptare latebras. Scinditur incertum studia in contraria uulgus. Primus ibi ante omnis magna comitante caterua Laocoon ardens summa decurrit ab arce, Et procul “o miseri, quae tanta insania, ciues? Creditis auectos hostis? aut ulla putatis Dona carere dolis Danaum? sic notus Vlixes? Aut hoc inclusi ligno occultantur Achiui, Aut haec in nostros fabricata est machina muros, Inspectura domos uenturaque desuper urbi, Aut aliquis latet error; equo ne credite, Teucri. Quidquid id est, timeo Danaos et dona ferentis.” Sic fatus ualidis ingentem uiribus hastam In latus inque feri curuam compagibus aluum Contorsit. stetit illa tremens, uteroque recusso Insonuere cauae gemitumque dedere cauernae. Et, si fata deum, si mens non laeua fuisset, Impulerat ferro Argolicas foedare latebras, Troiaque nunc staret, Priamique arx alta maneres. Ecce, manus iuuenem interea post terga reuinctum Pastores magno ad regem clamore trahebant Dardanidae, qui se ignotum uenientibus ultro, Hoc ipsum ut strueret Troiamque aperiret Achiuis, Obtulerat, fidens animi atque in utrumque paratus, Seu uersare dolos seu certae occumbere morti. Vndique uisendi studio Troiana iuuentus Circumfusa ruit certantque illudere capto. Accipe nunc Danaum insidias et crimine ab uno Disce omnis. ***************************** Namque ut conspectu in medio turbatus, inermis, Constitit atque oculis Phrygia agmina circumspexit: “Heu, quae me tellus” inquit “quae me aequora possunt Accipere? aut quid iam misero mihi denique restat, Cui neque apud Danaos usquam locus, et super ipsi Dardanidae infensi poenas cum sanguine poscunt?” Quo gemitu conuersi animi compressus et omnis Impetus. hortamur fari quo sanguine cretus, Quidue ferat; memoret quae sit fiducia capto. Ille haec deposita tandem formidine fatur: “Cuncta equidem tibi, rex, fuerit quodcumque, fatebor Vera” inquit; “neque me Argolica de gente negabo; Hoc primum; nec, si miserum fortuna Sinonem Finxit, uanum etiam mendacemque improba finget. Fando aliquod si forte tuas peruenit ad auris Belidae nomen Palamedis et incluta fama Gloria, quem falsa sub proditione Pelasgi Insontem infando indicio, quia bella uetabat, Demisere neci, nunc cassum lumine lugent: Illi me comitem et consanguinitate propinquum Pauper in arma pater primis huc misit ab annis. Dum stabat regno incolumis regumque uigebat Conciliis, et nos aliquod nomenque decusque Gessimus. inuidia postquam pellacis Vlixi (Haud ignota loquor) superis concessit ab oris, Afflictus uitam in tenebris luctuque trahebam Et casum insontis mecum indignabar amici. Nec tacui demens et me, fors si qua tulisset, Si patrios umquam remeassem uictor ad Argos, Promisi ultorem et uerbis odia aspera moui. Hinc mihi prima mali labes, hinc semper Vlixes Criminibus terrere nouis, hinc spargere uoces In uulgum ambiguas et quaerere conscius arma. Nec requieuit enim, donec Calchante ministro- Sed quid ego haec autem nequiquam ingrata reuoluo, Quidue moror? si omnis uno ordine habetis Achiuos, Idque audire sat est, iamdudum sumite poenas: Hoc Ithacus uelit et magno mercentur Atridae.” Tum uero ardemus scitari et quaerere causas, Ignari scelerum tantorum artisque Pelasgae. Prosequitur pauitans et ficto pectore fatur: “Saepe fugam Danai Troia cupiere relicta Moliri et longo fessi discedere bello; Fecissentque utinam! saepe illos aspera ponti Interclusit hiems et terruit Auster euntis. Praecipue cum iam hic trabibus contextus acernis Staret equus toto sonuerunt aethere nimbi. Suspensi Eurypylum scitatum oracula Phoebi Mittimus, isque adytis haec tristia dicta reportat: “Sanguine placastis uentos et uirgine caesa, Cum primum Iliacas, Danai, uenistis ad oras: Sanguine quaerendi reditus animaque litandum Argolica.” Vulgi quae uox ut uenit ad auris, Obstipuere animi gelidusque per ima cucurrit Ossa tremor, cui fata parent, quem poscat Apollo. Hic Ithacus uatem magno Calchanta tumultu Protrahit in medios; quae sint ea numina diuum Flagitat. et mihi iam multi crudele canebant Artificis scelus, et taciti uentura uidebant. Bis quinos silet ille dies tectusque recusat Prodere uoce sua quemquam aut opponere morti. Vix tandem, magnis Ithaci clamoribus actus, Composito rumpit uocem et me destinat arae. Adsensere omnes et, quae sibi quisque timebat, Vnius in miseri exitium conuersa tulere. Iamque dies infanda aderat; mihi sacra parari Et salsae fruges et circum tempora uittae. Eripui, fateor, leto me et uincula rupi, Limosoque lacu per noctem obscurus in ulua Delitui dum uela darent, si forte dedissent. Nec mihi iam patriam antiquam spes ulla uidendi, Nec dulcis natos exoptatumque parentem, Quos illi fors et poenas ob nostra reposcent Effugia, et culpam hanc miserorum morte piabunt. Quod te per superos et conscia numina ueri, Per si qua est quae restet adhuc mortalibus usquam Intemerata fides, oro, miserere laborum Tantorum, miserere animi non digna ferentis.” His lacrimis uitam damus et miserescimus ultro. Ipse uiro primus manicas atque arta leuari Vincla iubet Priamus dictisque ita fatur amicis: “Quisquis es (amissos hinc iam obliuiscere Graios) Noster eris; mihique haec edissere uera roganti: Quo molem hanc immanis equi statuere? quis auctor? Quidue petunt? quae religio? aut quae machina belli?” Dixerat. ille dolis instructus et arte Pelasga Sustulit exutas uinclis ad sidera palmas: “Vos aeterni ignes, et non uiolabile uestrum Testor numen” ait, “uos arae ensesque nefandi, Quos fugi, uittaeque deum, quas hostia gessi: Fas mihi Graiorum sacrata resoluere iura, Fas odisse uiros atque omnia ferre sub auras, Si qua tegunt; teneor patriae nec legibus ullis. Tu modo promissis maneas seruataque serues Troia fidem, si uera feram, si magna rependam. Omnis spes Danaum et coepti fiducia belli Palladis auxiliis semper stetit. impius ex quo Tydides sed enim scelerumque inuentor Vlixes Fatale aggressi sacrato auellere templo Palladium caesis summae custodibus arcis Corripuere sacram effigiem manibusque cruentis Virgineas ausi diuae contingere uittas: Ex illo fluere ac retro sublapsa referri Spes Danaum, fractae uires, auersa deae mens. Nec dubiis ea signa dedit Tritonia monstris. Vix positum castris simulacrum: arsere coruscae Luminibus flammae arrectis, salsusque per artus Sudor iit terque ipsa solo (mirabile dictu) Emicuit parmamque ferens hastamque trementem. Extemplo temptanda fuga canit aequora Calchas, Nec posse Argolicis exscindi Pergama telis Omina ni repetant Argis numenque reducant Quod pelago et curuis secum auexere carinis. Et nunc quod patrias uento petiere Mycenas, Arma deosque parant comites pelagoque remenso Improuisi aderunt. ita digerit omina Calchas. Hanc pro Palladio moniti, pro numine laeso Effigiem statuere, nefas quae triste piaret. Hanc tamen immensam Calchas attollere molem Roboribus textis caeloque educere iussit, Ne recipi portis aut duci in moenia possit, Neu populum antiqua sub religione tueri. Nam si uestra manus uiolasset dona Mineruae, Tum magnum exitium (quod di prius omen in ipsum Conuertant!) Priami imperio Phrygibusque futurum; Sin manibus uestris uestram ascendisset in urbem, Vltro Asiam magno Pelopea ad moenia bello Venturam et nostros ea fata manere nepotes.” Talibus insidiis periurique arte Sinonis Credita res, captique dolis lacrimisque coactis Quos neque Tydides nec Larisaeus Achilles, Non anni domuere decem, non mille carinae. Hic aliud maius miseris multoque tremendum Obicitur magis atque improuida pectora turbat. Laocoon, ductus Neptuno sorte sacerdos, Sollemnis taurum ingentem mactabat ad aras. Ecce autem gemini a Tenedo tranquilla per alta (Horresco referens) immensis orbibus angues Incumbunt pelago pariterque ad litora tendunt; Pectora quorum inter fluctus arrecta iubaeque Sanguineae superant undas; pars cetera pontum Pone legit sinuatque immensa uolumine terga. Fit sonitus spumante salo; iamque arua tenebant Ardentisque oculos suffecti sanguine et igni Sibila lambebant linguis uibrantibus ora. Diffugimus uisu exsangues. illi agmine certo Laocoonta petunt; et primum parua duorum Corpora natorum serpens amplexus uterque Implicat et miseros morsu depascitur artus; Post ipsum auxilio subeuntem ac tela ferentem Corripiunt spirisque ligant ingentibus; et iam Bis medium amplexi, bis collo squamea circum Terga dati superant capite et ceruicibus altis. Ille simul manibus tendit diuellere nodos Perfusus sanie uittas atroque ueneno, Clamores simul horrendos ad sidera tollit: Qualis mugitus, fugit cum saucius aram Taurus et incertam excussit ceruice securim. At gemini lapsu delubra ad summa dracones Effugiunt saeuaeque petunt Tritonidis arcem, Sub pedibusque deae clipeique sub orbe teguntur. Tum uero tremefacta nouus per pectora cunctis Insinuat pauor, et scelus expendisse merentem Laocoonta ferunt, sacrum qui cuspide robur Laeserit et tergo sceleratam intorserit hastam. Ducendum ad sedes simulacrum orandaque diuae Numina conclamant. ****************************** Diuidimus muros et moenia pandimus urbis. Accingunt omnes operi pedibusque rotarum Subiciunt lapsus, et stuppea uincula collo Intendunt: scandit fatalis machina muros Feta armis. pueri circum innuptaeque puellae Sacra canunt funemque manu contingere gaudent: Illa subit mediaeque minans illabitur urbi. O patria, o diuum domus Ilium et incluta bello Moenia Dardanidum! quater ipso in limine portae Substitit atque utero sonitum quater arma dedere; Instamus tamen immemores caecique furore Et monstrum infelix sacrata sistimus arce. Tunc etiam fatis aperit Cassandra futuris Ora dei iussu non umquam credita Teucris. Nos delubra deum miseri, quibus ultimus esset Ille dies, festa uelamus fronde per urbem. Vertitur interea caelum et ruit Oceano nox Inuoluens umbra magna terramque polumque Myrmidonumque dolos; fusi per moenia Teucri Conticuere; sopor fessos complectitur artus. Et iam Argiua phalanx instructis nauibus ibat A Tenedo tacitae per amica silentia lunae Litora nota petens, flammas cum regia puppis Extulerat, fatisque deum defensus iniquis Inclusos utero Danaos et pinea furtim Laxat claustra Sinon. illos patefactus ad auras Reddit equus, laetique cauo se robore promunt Thessandrus Sthenelusque duces et dirus Vlixes, Demissum lapsi per funem, Acamasque Thoasque Pelidesque Neoptolemus primusque Machaon Et Menelaus et ipse doli fabricator Epeos. Inuadunt urbem somno uinoque sepultam; Caeduntur uigiles, portisque patentibus omnis Accipiunt socios atque agmina conscia iungunt. Tempus erat quo prima quies mortalibus aegris Incipit et dono diuum gratissima serpit. In somnis, ecce, ante oculos maestissimus Hector Visus adesse mihi largosque effundere fletus, Raptatus bigis ut quondam, aterque cruento Puluere perque pedes traiectus lora tumentis. Ei mihi, qualis erat, quantum mutatus ab illo Hectore qui redit exuuias indutus Achilli, Vel Danaum Phrygios iaculatus puppibus ignis; Squalentem barbam et concretos sanguine crinis Vulneraque illa gerens, quae circum plurima muros Accepit patrios. ultro flens ipse uidebar Compellare uirum et maestas expromere uoces: “O lux Dardaniae, spes o fidissima Teucrum, Quae tantae tenuere morae? quibus Hector ab oris Exspectate uenis? ut te post multa tuorum Funera, post uarios hominumque urbisque labores Defessi aspicimus! quae causa indigna serenos Foedauit uultus? aut cur haec uulnera cerno?” Ille nihil, nec me quaerentem uana moratur, Sed grauiter gemitus imo de pectore ducens, “Heu fuge, nate dea, teque his” ait “eripe flammis. Hostis habet muros; ruit alto a culmine Troia. Sat patriae Priamoque datum: si Pergama dextra Defendi possent, etiam hac defensa fuissent. Sacra suosque tibi commendat Troia penatis; Hos cape fatorum comites, his moenia quaere Magna, pererrato statues quae denique ponto.” Sic ait et manibus uittas Vestamque potentem Aeternumque adytis effert penetralibus ignem. Diuerso interea miscentur moenia luctu, Et magis atque magis, quamquam secreta parentis Anchisae domus arboribusque obtecta recessit, Clarescunt sonitus armorumque ingruit horror. Excutior somno et summi fastigia tecti Ascensu supero atque arrectis auribus asto: In segetem ueluti cum flamma furentibus Austris Incidit, aut rapidus montano flumine torrens Sternit agros, sternit sata laeta boumque labores Praecipitisque trahit siluas: stupet inscius alto Accipiens sonitum saxi de uertice pastor. Tum uero manifesta fides, Danaumque patescunt Insidiae. iam Deiphobi dedit ampla ruinam Vulcano superante domus, iam proximus ardet Vcalegon; Sigea igni freta lata relucent. Exoritur clamorque uirum clangorque tubarum. Arma amens capio; nec sat rationis in armis, Sed glomerare manum bello et concurrere in arcem Cum sociis ardent animi; furor iraque mentem Praecipitat, pulchrumque mori succurrit in armis. Ecce autem telis Panthus elapsus Achiuum, Panthus Othryades, arcis Phoebique sacerdos, Sacra manu uictosque deos paruumque nepotem Ipse trahit cursuque amens ad limina tendit. “Quo res summa loco, Panthu? quam prendimus arcem?” Vix ea fatus eram gemitu cum talia reddit: “Venit summa dies et ineluctabile tempus Dardaniae. fuimus Troes, fuit Ilium et ingens Gloria Teucrorum; ferus omnia Iuppiter Argos Transtulit; incensa Danai dominantur in urbe. Arduus armatos mediis in moenibus astans Fundit equus uictorque Sinon incendia miscet Insultans. portis alii bipatentibus adsunt, Milia quot magnis umquam uenere Mycenis; Obsedere alii telis angusta uiarum Oppositis; stat ferri acies mucrone corusco Stricta, parata neci; uix primi proelia temptant Portarum uigiles et caeco Marte resistunt.” Talibus Othryadae dictis et numine diuum In flammas et in arma feror, quo tristis Erinys Quo fremitus uocat et sublatus ad aethera clamor. Addunt se socios Rhipeus et maximus armis Epytus, oblati per lunam, Hypanisque Dymasque Et lateri agglomerant nostro, iuuenisque Coroebus Mygdonides: illis ad Troiam forte diebus Venerat insano Cassandrae incensus amore Et gener auxilium Priamo Phrygibusque ferebat, Infelix qui non sponsae praecepta furentis Audierit! ******************************** Quos ubi confertos audere in proelia uidi, Incipio super his: “iuuenes, fortissima frustra Pectora, si uobis audendi extrema cupido Certa sequi, quae sit rebus fortuna uidetis; Excessere omnes adytis arisque relictis Di quibus imperium hoc steterat; succurritis urbi Incensae: moriamur et in media arma ruamus. Vna salus uictis nullam sperare salutem.” Sic animis iuuenum furor additus. inde, lupi ceu Raptores atra in nebula, quos improba uentris Exegit caecos rabies catulique relicti Faucibus exspectant siccis, per tela, per hostis Vadimus haud dubiam in mortem mediaeque tenemus Vrbis iter; nox atra caua circumuolat umbra. Quis cladem illius noctis, quis funera fando Explicet aut possit lacrimis aequare labores? Vrbs antiqua ruit multos dominata per annos; Plurima perque uias sternuntur inertia passim Corpora perque domos et religiosa deorum Limina. nec soli poenas dant sanguine Teucri; Quondam etiam uictis redit in praecordia uirtus Victoresque cadunt Danai. crudelis ubique Luctus, ubique pauor et plurima mortis imago. Primus se Danaum magna comitante caterua Androgeos offert nobis, socia agmina credens Inscius, atque ultro uerbis compellat amicis: “Festinate, uiri! nam quae tam sera moratur Segnities? alii rapiunt incensa feruntque Pergama: uos celsis nunc primum a nauibus itis?” Dixit, et extemplo (neque enim responsa dabantur Fida satis) sensit medios delapsus in hostis. Obstipuit retroque pedem cum uoce repressit. Improuisum aspris ueluti qui sentibus anguem Pressit humi nitens trepidusque repente refugit Attollentem iras et caerula colla tumentem, Haud secus Androgeos uisu tremefactus abibat. Irruimus densis et circumfundimur armis, Ignarosque loci passim et formidine captos Sternimus. aspirat primo Fortuna labori. Atque hic successu exsultans animisque Coroebus “O socii, qua prima” inquit “fortuna salutis Monstrat iter, quaque ostendit se dextra, sequamur: Mutemus clipeos Danaumque insignia nobis Aptemus. dolus an uirtus, quis in hoste requirat? Arma dabunt ipsi.” sic fatus deinde comantem Androgeo galeam clipeique insigne decorum Induitur laterique Argiuum accommodat ensem. Hoc Rhipeus, hoc ipse Dymas omnisque iuuentus Laeta facit: spoliis se quisque recentibus armat. Vadimus immixti Danais haud numine nostro Multaque per caecam congressi proelia noctem Conserimus, multos Danaum demittimus Orco. Diffugiunt alii ad nauis et litora cursu Fida petunt; pars ingentem formidine turpi Scandunt rursus equum et nota conduntur in aluo. Heu nihil inuitis fas quemquam fidere diuis! Ecce trahebatur passis Priameia uirgo Crinibus a templo Cassandra adytisque Mineruae Ad caelum tendens ardentia lumina frustra, Lumina, nam teneras arcebant uincula palmas. Non tulit hanc speciem furiata mente Coroebus Et sese medium iniecit periturus in agmen. Consequimur cuncti et densis incurrimus armis. Hic primum ex alto delubri culmine telis Nostrorum obruimur oriturque miserrima caedes Armorum facie et Graiarum errore iubarum. Tum Danai gemitu atque ereptae uirginis ira Vndique collecti inuadunt, acerrimus Aiax Et gemini Atridae Dolopumque exercitus omnis; Aduersi rupto ceu quondam turbine uenti Confligunt, Zephyrusque Notusque et laetus Eois Eurus equis; stridunt siluae saeuitque tridenti Spumeus atque imo Nereus ciet aequora fundo. Illi etiam, si quos obscura nocte per umbram Fudimus insidiis totaque agitauimus urbe, Apparent; primi clipeos mentitaque tela Agnoscunt atque ora sono discordia signant. Ilicet obruimur numero; primusque Coroebus Penelei dextra diuae armipotentis ad aram Procumbit; cadit et Rhipeus, iustissimus unus Qui fuit in Teucris et seruantissimus aequi (Dis aliter uisum); pereunt Hypanisque Dymasque Confixi a sociis; nec te tua plurima, Panthu, Labentem pietas nec Apollinis infula texit. Iliaci cineres et flamma extrema meorum, Testor, in occasu uestro nec tela nec ullas Vitauisse uices, Danaum et, si fata fuissent Vt caderem, meruisse manu. diuellimur inde, Iphitus et Pelias mecum (quorum Iphitus aeuo Iam grauior, Pelias et uulnere tardus Vlixi), Protinus ad sedes Priami clamore uocati. Hic uero ingentem pugnam, ceu cetera nusquam Bella forent, nulli tota morerentur in urbe, Sic Martem indomitum Danaosque ad tecta ruentis Cernimus obsessumque acta testudine limen. Haerent parietibus scalae postisque sub ipsos Nituntur gradibus clipeosque ad tela sinistris Protecti obiciunt, prensant fastigia dextris. Dardanidae contra turris ac tota domorum Culmina conuellunt; his se, quando ultima cernunt, Extrema iam in morte parant defendere telis; Auratasque trabes, ueterum decora alta parentum, Deuoluunt; alii strictis mucronibus imas Obsedere fores, has seruant agmine denso. Instaurati animi regis succurrere tectis Auxilioque leuare uiros uimque addere uictis. Limen erat caecaeque fores et peruius usus Tectorum inter se Priami, postesque relicti A tergo, infelix qua se, dum regna manebant, Saepius Andromache ferre incomitata solebat Ad soceros et auo puerum Astyanacta trahebat. Euado ad summi fastigia culminis, unde Tela manu miseri iactabant irrita Teucri. Turrim in praecipiti stantem summisque sub astra Eductam tectis, unde omnis Troia uideri Et Danaum solitae naues et Achaica castra, Aggressi ferro circum, qua summa labantis Iuncturas tabulata dabant, conuellimus altis Sedibus impulimusque; ea lapsa repente ruinam Cum sonitu trahit et Danaum super agmina late Incidit. ast alii subeunt, nec saxa nec ullum Telorum interea cessat genus. ******************* Vestibulum ante ipsum primoque in limine Pyrrhus Exsultat telis et luce coruscus aena; Qualis ubi in lucem coluber mala gramina pastus, Frigida sub terra tumidum quem bruma tegebat, Nunc, positis nouus exuuiis nitidusque iuuenta, Lubrica conuoluit sublato pectore terga Arduus ad solem, et linguis micat ore trisulcis. Vna ingens Periphas et equorum agitator Achillis, Armiger Automedon, una omnis Scyria pubes Succedunt tecto et flammas ad culmina iactant. Ipse inter primos correpta dura bipenni Limina perrumpit postisque a cardine uellit Aeratos; iamque excisa trabe firma cauauit Robora et ingentem lato dedit ore fenestram. Apparet domus intus et atria longa patescunt; Apparent Priami et ueterum penetralia regum, Armatosque uident stantis in limine primo. At domus interior gemitu miseroque tumultu Miscetur, penitusque cauae plangoribus aedes Femineis ululant; ferit aurea sidera clamor. Tum pauidae tectis matres ingentibus errant Amplexaeque tenent postis atque oscula figunt. Instat ui patria Pyrrhus; nec claustra nec ipsi Custodes sufferre ualent; labat ariete crebro Ianua, et emoti procumbunt cardine postes. Fit uia ui; rumpunt aditus primosque trucidant Immissi Danai et late loca milite complent. Non sic, aggeribus ruptis cum spumeus amnis Exiit oppositasque euicit gurgite moles, Fertur in arua furens cumulo camposque per omnis Cum stabulis armenta trahit. uidi ipse furentem Caede Neoptolemum geminosque in limine Atridas, Vidi Hecubam centumque nurus Priamumque per aras Sanguine foedantem quos ipse sacrauerat ignis. Quinquaginta illi thalami, spes ampla nepotum, Barbarico postes auro spoliisque superbi Procubuere; tenent Danai qua deficit ignis. Forsitan et Priami fuerint quae fata requiras. Vrbis uti captae casum conuulsaque uidit Limina tectorum et medium in penetralibus hostem, Arma diu senior desueta trementibus aeuo Circumdat nequiquam umeris et inutile ferrum Cingitur, ac densos fertur moriturus in hostis. Aedibus in mediis nudoque sub aetheris axe Ingens ara fuit iuxtaque ueterrima laurus Incumbens arae atque umbra complexa penatis. Hic Hecuba et natae nequiquam altaria circum, Praecipites atra ceu tempestate columbae, Condensae et diuum amplexae simulacra sedebant. Ipsum autem sumptis Priamum iuuenalibus armis Vt uidit, “quae mens tam dira, miserrime coniunx, Impulit his cingi telis? aut quo ruis?” inquit. “Non tali auxilio nec defensoribus istis Tempus eget; non, si ipse meus nunc afforet Hector. Huc tandem concede; haec ara tuebitur omnis, Aut moriere simul.” sic ore effata recepit Ad sese et sacra longaeuum in sede locauit. Ecce autem elapsus Pyrrhi de caede Polites, Vnus natorum Priami, per tela, per hostis Porticibus longis fugit et uacua atria lustrat Saucius. illum ardens infesto uulnere Pyrrhus Insequitur, iam iamque manu tenet et premit hasta. Vt tandem ante oculos euasit et ora parentum, Concidit ac multo uitam cum sanguine fudit. Hic Priamus, quamquam in media iam morte tenetur, Non tamen abstinuit nec uoci iraeque pepercit: “At tibi pro scelere” exclamat, “pro talibus ausis Di, si qua est caelo pietas quae talia curet, Persoluant grates dignas et praemia reddant Debita, qui nati coram me cernere letum Fecisti et patrios foedasti funere uultus. At non ille, satum quo te mentiris, Achilles Talis in hoste fuit Priamo; sed iura fidemque Supplicis erubuit corpusque exsangue sepulcro Reddidit Hectoreum meque in mea regna remisit.” Sic fatus senior telumque imbelle sine ictu Coniecit, rauco quod protinus aere repulsum, Et summo clipei nequiquam umbone pependit. Cui Pyrrhus: “referes ergo haec et nuntius ibis Pelidae genitori. illi mea tristia facta Degeneremque Neoptolemum narrare memento. Nunc morere.” hoc dicens altaria ad ipsa trementem Traxit et in multo lapsantem sanguine nati, Implicuitque comam laeua dextraque coruscum Extulit ac lateri capulo tenus abdidit ensem. Haec finis Priami fatorum, hic exitus illum Sorte tulit Troiam incensam et prolapsa uidentem Pergama, tot quondam populis terrisque superbum Regnatorem Asiae. iacet ingens litore truncus, Auulsumque umeris caput et sine nomine corpus. At me tum primum saeuus circumstetit horror. Obstipui; subiit cari genitoris imago, Vt regem aequaeuum crudeli uulnere uidi Vitam exhalantem; subiit deserta Creusa Et direpta domus et parui casus Iuli. Respicio et quae sit me circum copia lustro. Deseruere omnes defessi, et corpora saltu Ad terram misere aut ignibus aegra dedere. Iamque adeo super unus eram, cum limina Vestae Seruantem et tacitam secreta in sede latentem Tyndarida aspicio; dant clara incendia lucem Erranti passimque oculos per cuncta ferenti. Illa sibi infestos euersa ob Pergama Teucros Et poenas Danaum et deserti coniugis iras Praemetuens, Troiae et patriae communis Erinys, Abdiderat sese atque aris inuisa sedebat. Exarsere ignes animo; subit ira cadentem Vlcisci patriam et sceleratas sumere poenas. “Scilicet haec Spartam incolumis patriasque Mycenas Aspiciet, partoque ibit regina triumpho, Coniugiumque domumque patris natosque uidebit Iliadum turba et Phrygiis comitata ministris? Occiderit ferro Priamus? Troia arserit igni? Dardanium totiens sudarit sanguine litus? Non ita. namque etsi nullum memorabile nomen Feminea in poena est nec habet uictoria laudem, Exstinxisse nefas tamen et sumpsisse merentis Laudabor poenas, animumque explesse iuuabit Vltricis flammae et cineres satiasse meorum.” Talia iactabam et furiata mente ferebar, Cum mihi se, non ante oculis tam clara uidendam Obtulit et pura per noctem in luce refulsit Alma parens, confessa deam qualisque uideri Caelicolis et quanta solet, dextraque prehensum Continuit roseoque haec insuper addidit ore: “Nate, quis indomitas tantus dolor excitat iras? Quid furis aut quonam nostri tibi cura recessit? Non prius aspicies ubi fessum aetate parentem Liqueris Anchisen, superet coniunxne Creusa Ascaniusque puer? quos omnis undique Graiae Circum errant acies et, ni mea cura resistat, Iam flammae tulerint inimicus et hauserit ensis. Non tibi Tyndaridis facies inuisa Lacaenae Culpatusue Paris, diuum inclementia, diuum, Has euertit opes sternitque a culmine Troiam. Aspice (namque omnem, quae nunc obducta tuenti Mortalis hebetat uisus tibi et umida circum Caligat, nubem eripiam; tu ne qua parentis Iussa time neu praeceptis parere recusa): Hic, ubi disiectas moles auulsaque saxis Saxa uides, mixtoque undantem puluere fumum, Neptunus muros magnoque emota tridenti Fundamenta quatit totamque a sedibus urbem Eruit. hic Iuno Scaeas saeuissima portas Prima tenet sociumque furens a nauibus agmen Ferro accincta uocat. ********************* Iam summas arces Tritonia, respice, Pallas Insedit limbo effulgens et Gorgone saeua Ipse pater Danais animos uirisque secundas Sufficit, ipse deos in Dardana suscitat arma. Eripe, nate, fugam finemque impone labori. Nusquam abero et tutum patrio te limine sistam.” Dixerat et spissis noctis se condidit umbris. Apparent dirae facies inimicaque Troiae Numina magna deum. **************************** Tum uero omne mihi uisum considere in ignis Ilium et ex imo uerti Neptunia Troia; Ac ueluti summis antiquam in montibus ornum Cum ferro accisam crebrisque bipennibus instant Eruere agricolae certatim; illa usque minatur Et tremefacta comam concusso uertice nutat, Vulneribus donec paulatim euicta supremum Congemuit traxitque iugis auulsa ruinam. Descendo ac ducente deo flammam inter et hostis Expedior: dant tela locum flammaeque recedunt. Atque ubi iam patriae peruentum ad limina sedis Antiquasque domos, genitor, quem tollere in altos Optabam primum montis primumque petebam, Abnegat excisa uitam producere Troia Exiliumque pati. “uos o, quibus integer aeui Sanguis,” ait, “solidaeque suo stant robore uires, Vos agitate fugam. ***************************** Me si caelicolae uoluissent ducere uitam, Has mihi seruassent sedes. satis una superque Vidimus excidia et captae superauimus urbi. Sic o sic positum affati discedite corpus. Ipse manu mortem inueniam; miserebitur hostis Exuuiasque petet. facilis iactura sepulcri. Iam pridem inuisus diuis et inutilis annos Demoror, ex quo me diuum pater atque hominum rex Fulminis afflauit uentis et contigit igni.” Talia perstabat memorans fixusque manebat. Nos contra effusi lacrimis coniunxque Creusa Ascaniusque omnisque domus, ne uertere secum Cuncta pater fatoque urgenti incumbere uellet. Abnegat inceptoque et sedibus haeret in isdem. Rursus in arma feror mortemque miserrimus opto. Nam quod consilium aut quae iam fortuna dabatur? “Mene efferre pedem, genitor, te posse relicto Sperasti tantumque nefas patrio excidit ore? Si nihil ex tanta superis placet urbe relinqui, Et sedet hoc animo perituraeque addere Troiae Teque tuosque iuuat: patet isti ianua leto, Iamque aderit multo Priami de sanguine Pyrrhus, Natum ante ora patris, patrem qui obtruncat ad aras. Hoc erat, alma parens, quod me per tela per ignis Eripis, ut mediis hostem in penetralibus utque Ascanium patremque meum iuxtaque Creusam Alterum in alterius mactatos sanguine cernam? Arma, uiri, ferte arma; uocat lux ultima uictos. Reddite me Danais; sinite instaurata reuisam Proelia. numquam omnes hodie moriemur inulti.” Hinc ferro accingor rursus clipeoque sinistram Insertabam aptans meque extra tecta ferebam. Ecce autem complexa pedes in limine coniunx Haerebat, paruumque patri tendebat Iulum: “Si periturus abis, et nos rape in omnia tecum; Sin aliquam expertus sumptis spem ponis in armis, Hanc primum tutare domum. cui paruus Iulus, Cui pater et coniunx quondam tua dicta relinquor?” Talia uociferans gemitu tectum omne replebat, Cum subitum dictuque oritur mirabile monstrum. Namque manus inter maestorumque ora parentum Ecce leuis summo de uertice uisus Iuli Fundere lumen apex, tactuque innoxia mollis Lambere flamma comas et circum tempora pasci Nos pauidi trepidare metu crinemque flagrantem Excutere et sanctos restinguere fontibus ignis. At pater Anchises oculos ad sidera laetus Extulit et caelo palmas cum uoce tetendit: “Iuppiter omnipotens, precibus si flecteris ullis, Aspice nos, hoc tantum, et si pietate meremur, Da deinde augurium, pater, atque haec omina firma.” Vix ea fatus erat senior, subitoque fragore Intonuit laeuum et de caelo lapsa per umbras Stella facem ducens multa cum luce cucurrit. Illam summa super labentem culmina tecti Cernimus Idaea claram se condere silua Signantemque uias; tum longo limite sulcus Dat lucem et late circum loca sulphure fumant. Hic uero uictus genitor se tollit ad auras Affaturque deos et sanctum sidus adorat. “Iam iam nulla morast; sequor et qua ducitis adsum, Di patrii; seruate domum, seruate nepotem. Vestrum hoc augurium, uestroque in numine Troiast. Cedo equidem nec, nate, tibi comes ire recuso.” Dixerat ille, et iam per moenia clarior ignis Auditur, propiusque aestus incendia uoluunt. “Ergo age, care pater, ceruici imponere nostrae; Ipse subibo umeris nec me labor iste grauabit; Quo res cumque cadent, unum et commune periclum, Vna salus ambobus erit. mihi paruus Iulus Sit comes, et longe seruet uestigia coniunx. Vos, famuli, quae dicam animis aduertite uestris. Est urbe egressis tumulus templumque uetustum Desertae Cereris, iuxtaque antiqua cupressus Religione patrum multos seruata per annos. Hanc ex diuerso sedem ueniemus in unam. Tu, genitor, cape sacra manu patriosque penatis; Me bello e tanto digressum et caede recenti Attrectare nefas, donec me flumine uiuo Abluero.” ********************************** Haec fatus latos umeros subiectaque colla Veste super fuluique insternor pelle leonis, Succedoque oneri; dextrae se paruus Iulus Implicuit sequiturque patrem non passibus aequis; Pone subit coniunx. ferimur per opaca locorum, Et me, quem dudum non ulla iniecta mouebant Tela neque aduerso glomerati ex agmine Grai, Nunc omnes terrent aurae, sonus excitat omnis Suspensum et pariter comitique onerique timentem. Iamque propinquabam portis omnemque uidebar Euasisse uiam, subito cum creber ad auris Visus adesse pedum sonitus, genitorque per umbram Prospiciens “nate” exclamat “fuge, nate; propinquant. Ardentis clipeos atque aera micantia cerno.” Hic mihi nescio quod trepido male numen amicum Confusam eripuit mentem. namque auia cursu Dum sequor et nota excedo regione uiarum, Heu misero coniunx fatone erepta Creusa Substitit, errauitne uia seu lassa resedit, Incertum; nec post oculis est reddita nostris. Nec prius amissam respexi animumue reflexi Quam tumulum antiquae Cereris sedemque sacratam Venimus: hic demum collectis omnibus una Defuit, et comites natumque uirumque fefellit. Quem non incusaui amens hominumque deorumque, Aut quid in euersa uidi crudelius urbe? Ascanium Anchisenque patrem Teucrosque penatis Commendo sociis et curua ualle recondo; Ipse urbem repeto et cingor fulgentibus armis. Stat casus renouare omnis omnemque reuerti Per Troiam et rursus caput obiectare periclis. Principio muros obscuraque limina portae, Qua gressum extuleram, repeto et uestigia retro Obseruata sequor per noctem et lumine lustro: Horror ubique animo, simul ipsa silentia terrent. Inde domum, si forte pedem, si forte tulisset, Me refero: irruerant Danai et tectum omne tenebant. Ilicet ignis edax summa ad fastigia uento Voluitur; exsuperant flammae, furit aestus ad auras. Procedo et Priami sedes arcemque reuiso: Et iam porticibus uacuis Iunonis asylo Custodes lecti Phoenix et dirus Vlixes Praedam adseruabant. huc undique Troia gaza Incensis erepta adytis, mensaeque deorum Crateresque auro solidi, captiuaque uestis Congeritur. pueri et pauidae longo ordine matres Stant circum. ******************************** Ausus quin etiam uoces iactare per umbram Impleui clamore uias, maestusque Creusam Nequiquam ingeminans iterumque iterumque uocaui. Quaerenti et tectis urbis sine fine ruenti Infelix simulacrum atque ipsius umbra Creusae Visa mihi ante oculos et nota maior imago. Obstipui steteruntque comae et uox faucibus haesit Tum sic affari et curas his demere dictis: Quid tantum insano iuuat indulgere dolori, O dulcis coniunx? non haec sine numine diuum Eueniunt; nec te hinc comitem asportare Creusam Fas, aut ille sinit superi regnator Olympi. Longa tibi exilia et uastum maris aequor arandum, Et terram Hesperiam uenies, ubi Lydius arua Inter opima uirum leni fluit agmine Thybris: Illic res laetae regnumque et regia coniunx Parta tibi; lacrimas dilectae pelle Creusae. Non ego Myrmidonum sedes Dolopumue superbas Aspiciam aut Grais seruitum matribus ibo, Dardanis et diuae Veneris nurus; *et tua coniunx* Sed me magna deum genetrix his detinet oris. Iamque uale et nati serua communis amorem.” Haec ubi dicta dedit, lacrimantem et multa uolentem Dicere deseruit, tenuisque recessit in auras. Ter conatus ibi collo dare bracchia circum; Ter frustra comprensa manus effugit imago, Par leuibus uentis uolucrique simillima somno. Sic demum socios consumpta nocte reuiso. Atque hic ingentem comitum affluxisse nouorum Inuenio admirans numerum, matresque uirosque, Collectam exilio pubem, miserabile uulgus. Vndique conuenere animis opibusque parati In quascumque uelim pelago deducere terras. Iamque iugis summae surgebat Lucifer Idae Ducebatque diem, Danaique obsessa tenebant Limina portarum, nec spes opis ulla dabatur. Cessi et sublato montis genitore petiui.