# Aeneid 04

At regina graui iamdudum saucia cura
Vulnus alit uenis et caeco carpitur igni.
Multa uiri uirtus animo multusque recursat
Gentis honos: haerent infixi pectore uultus
Verbaque, nec placidam membris dat cura quietem.
Postera Phoebea lustrabat lampade terras
Vmentemque Aurora polo dimouerat umbram,
Cum sic unanimam alloquitur male sana sororem:
“Anna soror, quae me suspensam insomnia terrent!
Quis nouus hic nostris successit sedibus hospes,
Quem sese ore ferens, quam forti pectore et armis!
Credo equidem, nec uana fides, genus esse deorum.
Degeneres animos timor arguit. heu, quibus ille
Iactatus fatis! quae bella exhausta canebat!
Si mihi non animo fixum immotumque sederet
Ne cui me uinclo uellem sociare iugali,
Postquam primus amor deceptam morte fefellit;
Si non pertaesum thalami taedaeque fuisset,
Huic uni forsan potui succumbere culpae.
Anna, fatebor enim, miseri post fata Sychaei
Coniugis et sparsos fraterna caede penatis
Solus hic inflexit sensus animumque labantem
Impulit. agnosco ueteris uestigia flammae.
Sed mihi uel tellus optem prius ima dehiscat
Vel pater omnipotens abigat me fulmine ad umbras,
Pallentis umbras Erebo noctemque profundam,
Ante, pudor, quam te uiolo aut tua iura resoluo.
Ille meos, primus qui me sibi iunxit, amores
Abstulit; ille habeat secum seruetque sepulcro.”
Sic effata sinum lacrimis impleuit obortis.
Anna refert: “o luce magis dilecta sorori,
Solane perpetua maerens carpere iuuenta
Nec dulcis natos Veneris nec praemia noris?
Id cinerem aut manis credis curare sepultos?
Esto: aegram nulli quondam flexere mariti,
Non Libyae, non ante Tyro; despectus Iarbas
Ductoresque alii, quos Africa terra triumphis
Diues alit: placitone etiam pugnabis amori?
Nec uenit in mentem quorum consederis aruis?
Hinc Gaetulae urbes, genus insuperabile bello,
Et Numidae infreni cingunt et inhospita Syrtis;
Hinc deserta siti regio lateque furentes
Barcaei quid bella Tyro surgentia dicam
Germanique minas? *************************
Dis equidem auspicibus reor et Iunone secunda
Hunc cursum Iliacas uento tenuisse carinas.
Quam tu urbem, soror, hanc cernes, quae surgere regna
Coniugio tali! Teucrum comitantibus armis
Punica se quantis attollet gloria rebus!
Tu modo posce deos ueniam, sacrisque litatis
Indulge hospitio causasque innecte morandi,
Dum pelago desaeuit hiems et aquosus Orion,
Quassataeque rates, dum non tractabile caelum.”
His dictis impenso animum flammauit amore
Spemque dedit dubiae menti soluitque pudorem.
Principio delubra adeunt pacemque per aras
Exquirunt; mactant lectas de more bidentis
Legiferae Cereri Phoeboque patrique Lyaeo,
Iunoni ante omnis, cui uincla iugalia curae.
Ipsa tenens dextra pateram pulcherrima Dido
Candentis uaccae media inter cornua fundit,
Aut ante ora deum pinguis spatiatur ad aras,
Instauratque diem donis, pecudumque reclusis
Pectoribus inhians spirantia consulit exta.
Heu, uatum ignarae mentes! quid uota furentem,
Quid delubra iuuant? est mollis flamma medullas
Interea et tacitum uiuit sub pectore uulnus.
Vritur infelix Dido totaque uagatur
Vrbe furens, qualis coniecta cerua sagitta,
Quam procul incautam nemora inter Cresia fixit
Pastor agens telis liquitque uolatile ferrum
Nescius: illa fuga siluas saltusque peragrat
Dictaeos; haeret lateri letalis harundo.
Nunc media Aenean secum per moenia ducit
Sidoniasque ostentat opes urbemque paratam,
Incipit effari mediaque in uoce resistit;
Nunc eadem labente die conuiuia quaerit,
Iliacosque iterum demens audire labores
Exposcit pendetque iterum narrantis ab ore.
Post ubi digressi, lumenque obscura uicissim
Luna premit suadentque cadentia sidera somnos,
Sola domo maeret uacua stratisque relictis
Incubat. illum absens absentem auditque uidetque,
Aut gremio Ascanium genitoris imagine capta
Detinet, infandum si fallere possit amorem.
Non coeptae adsurgunt turres, non arma iuuentus
Exercet portusue aut propugnacula bello
Tuta parant: pendent opera interrupta minaeque
Murorum ingentes aequataque machina caelo.
Quam simul ac tali persensit peste teneri
Cara Iouis coniunx nec famam obstare furori,
Talibus aggreditur Venerem Saturnia dictis:
“Egregiam uero laudem et spolia ampla refertis
Tuque puerque tuus (magnum et memorabile numen),
Vna dolo diuum si femina uicta duorum est.
Nec me adeo fallit ueritam te moenia nostra
Suspectas habuisse domos Karthaginis altae.
Sed quis erit modus, aut quo nunc certamine tanto?
Quin potius pacem aeternam pactosque hymenaeos
Exercemus? habes tota quod mente petisti:
Ardet amans Dido traxitque per ossa furorem.
Communem hunc ergo populum paribusque regamus
Auspiciis; liceat Phrygio seruire marito
Dotalisque tuae Tyrios permittere dextrae.”
Olli (sensit enim simulata mente locutam,
Quo regnum Italiae Libycas auerteret oras)
Sic contra est ingressa Venus: “quis talia demens
Abnuat aut tecum malit contendere bello?
Si modo quod memoras factum fortuna sequatur.
Sed fatis incerta feror, si Iuppiter unam
Esse uelit Tyriis urbem Troiaque profectis,
Misceriue probet populos aut foedera iungi.
Tu coniunx, tibi fas animum temptare precando.
Perge, sequar.” tum sic excepit regia Iuno:
“Mecum erit iste labor. nunc qua ratione quod instat
Confieri possit, paucis (aduerte) docebo.
Venatum Aeneas unaque miserrima Dido
In nemus ire parant, ubi primos crastinus ortus
Extulerit Titan radiisque retexerit orbem.
His ego nigrantem commixta grandine nimbum,
Dum trepidant alae saltusque indagine cingunt,
Desuper infundam et tonitru caelum omne ciebo.
Diffugient comites et nocte tegentur opaca:
Speluncam Dido dux et Troianus eandem
Deuenient. adero et, tua si mihi certa uoluntas,
Conubio iungam stabili propriamque dicabo.
Hic hymenaeus erit.” non aduersata petenti
Adnuit atque dolis risit Cytherea repertis.
Oceanum interea surgens Aurora reliquit.
It portis iubare exorto delecta iuuentus,
Retia rara, plagae, lato uenabula ferro,
Massylique ruunt equites et odora canum uis.
Reginam thalamo cunctantem ad limina primi
Poenorum exspectant, ostroque insignis et auro
Stat sonipes ac frena ferox spumantia mandit.
Tandem progreditur magna stipante caterua
Sidoniam picto chlamydem circumdata limbo;
Cui pharetra ex auro, crines nodantur in aurum,
Aurea purpuream subnectit fibula uestem.
Nec non et Phrygii comites et laetus Iulus
Incedunt. ipse ante alios pulcherrimus omnis
Infert se socium Aeneas atque agmina iungit.
Qualis ubi hibernam Lyciam Xanthique fluenta
Deserit ac Delum maternam inuisit Apollo
Instauratque choros, mixtique altaria circum
Cretesque Dryopesque fremunt pictique Agathyrsi:
Ipse iugis Cynthi graditur mollique fluentem
Fronde premit crinem fingens atque implicat auro,
Tela sonant umeris: haud illo segnior ibat
Aeneas, tantum egregio decus enitet ore.
Postquam altos uentum in montis atque inuia lustra,
Ecce ferae saxi deiectae uertice caprae
Decurrere iugis; alia de parte patentis
Transmittunt cursu campos atque agmina cerui
Puluerulenta fuga glomerant montisque relinquunt.
At puer Ascanius mediis in uallibus acri
Gaudet equo iamque hos cursu, iam praeterit illos,
Spumantemque dari pecora inter inertia uotis
Optat aprum, aut fuluum descendere monte leonem.
Interea magno misceri murmure caelum
Incipit, insequitur commixta grandine nimbus,
Et Tyrii comites passim et Troiana iuuentus
Dardaniusque nepos Veneris diuersa per agros
Tecta metu petiere; ruunt de montibus amnes.
Speluncam Dido dux et Troianus eandem
Deueniunt. prima et Tellus et pronuba Iuno
Dant signum; fulsere ignes et conscius aether
Conubiis, summoque ulularunt uertice Nymphae.
Ille dies primus leti primusque malorum
Causa fuit; neque enim specie famaue mouetur
Nec iam furtiuum Dido meditatur amorem:
Coniugium uocat, hoc praetexit nomine culpam.
Extemplo Libyae magnas it Fama per urbes,
Fama, malum qua non aliud uelocius ullum:
Mobilitate uiget uirisque acquirit eundo,
Parua metu primo, mox sese attollit in auras
Ingrediturque solo et caput inter nubila condit.
Illam Terra parens ira irritata deorum
Extremam, ut perhibent, Coeo Enceladoque sororem
Progenuit pedibus celerem et pernicibus alis,
Monstrum horrendum, ingens, cui quot sunt corpore plumae,
Tot uigiles oculi subter (mirabile dictu),
Tot linguae, totidem ora sonant, tot surrigit auris.
Nocte uolat caeli medio terraeque per umbram
Stridens, nec dulci declinat lumina somno;
Luce sedet custos aut summi culmine tecti
Turribus aut altis, et magnas territat urbes,
Tam ficti prauique tenax quam nuntia ueri.
Haec tum multiplici populos sermone replebat
Gaudens, et pariter facta atque infecta canebat:
Venisse Aenean Troiano sanguine cretum,
Cui se pulchra uiro dignetur iungere Dido;
Nunc hiemem inter se luxu, quam longa, fouere
Regnorum immemores turpique cupidine captos.
Haec passim dea foeda uirum diffundit in ora.
Protinus ad regem cursus detorquet Iarban
Incenditque animum dictis atque aggerat iras.
Hic Hammone satus rapta Garamantide nympha
Templa Ioui centum latis immania regnis,
Centum aras posuit uigilemque sacrauerat ignem,
Excubias diuum aeternas, pecudumque cruore
Pingue solum et uariis florentia limina sertis.
Isque amens animi et rumore accensus amaro
Dicitur ante aras media inter numina diuum
Multa Iouem manibus supplex orasse supinis:
“Iuppiter omnipotens, cui nunc Maurusia pictis
Gens epulata toris Lenaeum libat honorem,
Aspicis haec? an te, genitor, cum fulmina torques
Nequiquam horremus, caecique in nubibus ignes
Terrificant animos et inania murmura miscent?
Femina, quae nostris errans in finibus urbem
Exiguam pretio posuit, cui litus arandum
Cuique loci leges dedimus, conubia nostra
Reppulit ac dominum Aenean in regna recepit.
Et nunc ille Paris cum semiuiro comitatu,
Maeonia mentum mitra crinemque madentem
Subnexus, rapto potitur: nos munera templis
Quippe tuis ferimus famamque fouemus inanem.”
Talibus orantem dictis arasque tenentem
Audiit Omnipotens, oculosque ad moenia torsit
Regia et oblitos famae melioris amantis.
Tum sic Mercurium alloquitur ac talia mandat:
“Vade age, nate, uoca Zephyros et labere pennis
Dardaniumque ducem, Tyria Karthagine qui nunc
Exspectat fatisque datas non respicit urbes,
Alloquere et celeris defer mea dicta per auras.
Non illum nobis genetrix pulcherrima talem
Promisit Graiumque ideo bis uindicat armis;
Sed fore qui grauidam imperiis belloque frementem
Italiam regeret, genus alto a sanguine Teucri
Proderet, ac totum sub leges mitteret orbem.
Si nulla accendit tantarum gloria rerum
Nec super ipse sua molitur laude laborem,
Ascanione pater Romanas inuidet arces?
Quid struit? aut qua spe inimica in gente moratur
Nec prolem Ausoniam et Lauinia respicit arua?
Nauiget! haec summa est, hic nostri nuntius esto.”
Dixerat. ille patris magni parere parabat
Imperio: et primum pedibus talaria nectit
Aurea, quae sublimem alis siue aequora supra
Seu terram rapido pariter cum flamine portant.
Tum uirgam capit: hac animas ille euocat Orco
Pallentis, alias sub Tartara tristia mittit,
Dat somnos adimitque, et lumina morte resignat.
Illa fretus agit uentos et turbida tranat
Nubila. iamque uolans apicem et latera ardua cernit
Atlantis duri caelum qui uertice fulcit,
Atlantis, cinctum adsidue cui nubibus atris
Piniferum caput et uento pulsatur et imbri,
Nix umeros infusa tegit, tum flumina mento
Praecipitant senis, et glacie riget horrida barba.
Hic primum paribus nitens Cyllenius alis
Constitit: hinc toto praeceps se corpore ad undas
Misit aui similis, quae circum litora, circum
Piscosos scopulos humilis uolat aequora iuxta.
Haud aliter terras inter caelumque uolabat
Litus harenosum ad Libyae, uentosque secabat
Materno ueniens ab auo Cyllenia proles.
Vt primum alatis tetigit magalia plantis,
Aenean fundantem arces ac tecta nouantem
Conspicit. atque illi stellatus iaspide fulua
Ensis erat Tyrioque ardebat murice laena
Demissa ex umeris, diues quae munera Dido
Fecerat. et tenui telas discreuerat auro.
Continuo inuadit: “tu nunc Karthaginis altae
Fundamenta locas pulchramque uxorius urbem
Exstruis? heu, regni rerumque oblite tuarum!
Ipse deum tibi me claro demittit Olympo
Regnator, caelum ac terras qui numine torquet:
Ipse haec ferre iubet celeris mandata per auras:
Quid struis? aut qua spe Libycis teris otia terris?
Si te nulla mouet tantarum gloria rerum
Nec super ipse tua moliris laude laborem,
Ascanium surgentem et spes heredis Iuli
Respice, cui regnum Italiae Romanaque tellus
Debetur.” tali Cyllenius ore locutus
Mortalis uisus medio sermone reliquit
Et procul in tenuem ex oculis euanuit auram.
At uero Aeneas aspectu obmutuit amens,
Arrectaeque horrore comae et uox faucibus haesit.
Ardet abire fuga dulcisque relinquere terras,
Attonitus tanto monitu imperioque deorum.
Heu quid agat? quo nunc reginam ambire furentem
Audeat affatu? quae prima exordia sumat?
Atque animum nunc huc celerem nunc diuidit illuc
In partisque rapit uarias perque omnia uersat.
Haec alternanti potior sententia uisast:
Mnesthea Sergestumque uocat fortemque Serestum,
Classem aptent taciti sociosque ad litora cogant,
Arma parent et quae rebus sit causa nouandis
Dissimulent; sese interea, quando optima Dido
Nesciat et tantos rumpi non speret amores,
Temptaturum aditus et quae mollissima fandi
Tempora, quis rebus dexter modus. ocius omnes
Imperio laeti parent et iussa facessunt.
At regina dolos (quis fallere possit amantem?)
Praesensit, motusque excepit prima futuros
Omnia tuta timens. eadem impia Fama furenti
Detulit armari classem cursumque parari.
Saeuit inops animi totamque incensa per urbem
Bacchatur, qualis commotis excita sacris
Thyias, ubi audito stimulant trieterica Baccho
Orgia nocturnusque uocat clamore Cithaeron.
Tandem his Aenean compellat uocibus ultro:
“Dissimulare etiam sperasti, perfide, tantum
Posse nefas tacitusque mea decedere terra?
Nec te noster amor nec te data dextera quondam
Nec moritura tenet crudeli funere Dido?
Quin etiam hiberno moliris sidere classem
Et mediis properas Aquilonibus ire per altum,
Crudelis? quid, si non arua aliena domosque
Ignotas peteres, et Troia antiqua maneret,
Troia per undosum peteretur classibus aequor?
Mene fugis? per ego has lacrimas dextramque tuam te
(Quando aliud mihi iam miserae nihil ipsa reliqui),
Per conubia nostra, per inceptos hymenaeos,
Si bene quid de te merui, fuit aut tibi quicquam
Dulce meum, miserere domus labentis et istam,
Oro, si quis adhuc precibus locus, exue mentem.
Te propter Libycae gentes Nomadumque tyranni
Odere, infensi Tyrii; te propter eundem
Exstinctus pudor et, qua sola sidera adibam,
Fama prior. cui me moribundam deseris, hospes
(Hoc solum nomen quoniam de coniuge restat)?
Quid moror? an mea Pygmalion dum moenia frater
Destruat aut captam ducat Gaetulus Iarbas?
Saltem si qua mihi de te suscepta fuisset
Ante fugam suboles, si quis mihi paruulus aula
Luderet Aeneas, qui te tamen ore referret,
Non equidem omnino capta ac deserta uiderer.”
Dixerat. ille Iouis monitis immota tenebat
Lumina et obnixus curam sub corde premebat.
Tandem pauca refert: “ego te, quae plurima fando
Enumerare uales, numquam, regina, negabo
Promeritam, nec me meminisse pigebit Elissae
Dum memor ipse mei, dum spiritus hos regit artus.
Pro re pauca loquar. neque ego hanc abscondere furto
Speraui (ne finge) fugam, nec coniugis umquam
Praetendi taedas aut haec in foedera ueni.
Me si fata meis paterentur ducere uitam
Auspiciis et sponte mea componere curas,
Vrbem Troianam primum dulcisque meorum
Reliquias colerem, Priami tecta alta manerent,
Et recidiua manu posuissem Pergama uictis.
Sed nunc Italiam magnam Gryneus Apollo,
Italiam Lyciae iussere capessere sortes;
Hic amor, haec patria est. si te Karthaginis arces
Phoenissam Libycaeque aspectus detinet urbis,
Quae tandem Ausonia Teucros considere terra
Inuidia est? et nos fas extera quaerere regna
Me patris Anchisae, quotiens umentibus umbris
Nox operit terras, quotiens astra ignea surgunt,
Admonet in somnis et turbida terret imago
Me puer Ascanius capitisque iniuria cari,
Quem regno Hesperiae fraudo et fatalibus aruis.
Nunc etiam interpres diuum Ioue missus ab ipso
(Testor utrumque caput) celeris mandata per auras
Detulit: ipse deum manifesto in lumine uidi
Intrantem muros uocemque his auribus hausi.
Desine meque tuis incendere teque querelis;
Italiam non sponte sequor.” ******************
Talia dicentem iamdudum auersa tuetur
Huc illuc uoluens oculos totumque pererrat
Luminibus tacitis et sic accensa profatur:
“Nec tibi diua parens generis nec Dardanus auctor,
Perfide, sed duris genuit te cautibus horrens
Caucasus Hyrcanaeque admorunt ubera tigres.
Nam quid dissimulo aut quae me ad maiora reseruo?
Num fletu ingemuit nostro? num lumina flexit?
Num lacrimas uictus dedit aut miseratus amantemst?
Quae quibus anteferam? iam iam nec maxima Iuno
Nec Saturnius haec oculis pater aspicit aequis.
Nusquam tuta fides. eiectum litore, egentem
Excepi et regni demens in parte locaui.
Amissam classem, socios a morte reduxi
(Heu furiis incensa feror!): nunc augur Apollo,
Nunc Lyciae sortes, nunc et Ioue missus ab ipso
Interpres diuum fert horrida iussa per auras.
Scilicet is superis labor est, ea cura quietos
Sollicitat. neque te teneo neque dicta refello:
I, sequere Italiam uentis, pete regna per undas.
Spero equidem mediis, si quid pia numina possunt,
Supplicia hausurum scopulis et nomine Dido
Saepe uocaturum. sequar atris ignibus absens
Et, cum frigida mors anima seduxerit artus,
Omnibus umbra locis adero. dabis, improbe, poenas.
Audiam et haec manis ueniet mihi fama sub imos.”
His medium dictis sermonem abrumpit et auras
Aegra fugit seque ex oculis auertit et aufert,
Linquens multa metu cunctantem et multa parantem
Dicere. suscipiunt famulae collapsaque membra
Marmoreo referunt thalamo stratisque reponunt.
At pius Aeneas, quamquam lenire dolentem
Solando cupit et dictis auertere curas,
Multa gemens magnoque animum labefactus amore
Iussa tamen diuum exsequitur classemque reuisit.
Tum uero Teucri incumbunt et litore celsas
Deducunt toto nauis. natat uncta carina,
Frondentisque ferunt remos et robora siluis
Infabricata fugae studio. *******************
Migrantis cernas totaque ex urbe ruentis.
Ac uelut ingentem formicae farris aceruum
Cum populant hiemis memores tectoque reponunt,
It nigrum campis agmen praedamque per herbas
Conuectant calle angusto: pars grandia trudunt
Obnixae frumenta umeris, pars agmina cogunt
Castigantque moras, opere omnis semita feruet.
Quis tibi tum, Dido, cernenti talia sensus,
Quosue dabas gemitus, cum litora feruere late
Prospiceres arce ex summa, totumque uideres
Misceri ante oculos tantis clamoribus aequor!
Improbe Amor, quid non mortalia pectora cogis!
Ire iterum in lacrimas, iterum temptare precando
Cogitur et supplex animos summittere amori,
Ne quid inexpertum frustra moritura relinquat.
“Anna, uides toto properari litore circum:
Vndique conuenere; uocat iam carbasus auras,
Puppibus et laeti nautae imposuere coronas.
Hunc ego si potui tantum sperare dolorem,
Et perferre, soror, potero. miserae hoc tamen unum
Exsequere, Anna, mihi; solam nam perfidus ille
Te colere, arcanos etiam tibi credere sensus;
Sola uiri mollis aditus et tempora noras:
I, soror, atque hostem supplex affare superbum:
Non ego cum Danais Troianam exscindere gentem
Aulide iuraui classemue ad Pergama misi,
Nec patris Anchisae cineres manisue reuelli:
Cur mea dicta negat duras demittere in auris?
Quo ruit? extremum hoc miserae det munus amanti:
Exspectet facilemque fugam uentosque ferentis.
Non iam coniugium antiquum, quod prodidit, oro,
Nec pulchro ut Latio careat regnumque relinquat:
Tempus inane peto, requiem spatiumque furori,
Dum mea me uictam doceat fortuna dolere.
Extremam hanc oro ueniam (miserere sororis),
Quam mihi cum dederit cumulatam morte remittam.”
Talibus orabat, talisque miserrima fletus
Fertque refertque soror. sed nullis ille mouetur
Fletibus, aut uoces ullas tractabilis audit;
Fata obstant placidasque uiri deus obstruit auris.
Ac uelut annoso ualidam cum robore quercum
Alpini Boreae nunc hinc nunc flatibus illinc
Eruere inter se certant; it stridor, et altae
Consternunt terram concusso stipite frondes;
Ipsa haeret scopulis et quantum uertice ad auras
Aetherias, tantum radice in Tartara tendit:
Haud secus adsiduis hinc atque hinc uocibus heros
Tunditur et magno persentit pectore curas;
Mens immota manet, lacrimae uoluuntur inanes.
Tum uero infelix fatis exterrita Dido
Mortem orat; taedet caeli conuexa tueri.
Quo magis inceptum peragat lucemque relinquat,
Vidit, turicremis cum dona imponeret aris
(Horrendum dictu), latices nigrescere sacros
Fusaque in obscenum se uertere uina cruorem.
Hoc uisum nulli, non ipsi effata sorori.
Praeterea fuit in tectis de marmore templum
Coniugis antiqui, miro quod honore colebat,
Velleribus niueis et festa fronde reuinctum:
Hinc exaudiri uoces et uerba uocantis
Visa uiri, nox cum terras obscura teneret,
Solaque culminibus ferali carmine bubo
Saepe queri et longas in fletum ducere uoces;
Multaque praeterea uatum praedicta priorum
Terribili monitu horrificant. agit ipse furentem
In somnis ferus Aeneas, semperque relinqui
Sola sibi, semper longam incomitata uidetur
Ire uiam et Tyrios deserta quaerere terra,
Eumenidum ueluti demens uidet agmina Pentheus
Et solem geminum et duplices se ostendere Thebas,
Aut Agamemnonius scaenis agitatus Orestes,
Armatam facibus matrem et serpentibus atris
Cum fugit ultricesque sedent in limine Dirae.
Ergo ubi concepit furias euicta dolore
Decreuitque mori, tempus secum ipsa modumque
Exigit, et maestam dictis aggressa sororem
Consilium uultu tegit ac spem fronte serenat:
“Inueni, germana, uiam (gratare sorori)
Quae mihi reddat eum uel eo me soluat amantem.
Oceani finem iuxta solemque cadentem
Vltimus Aethiopum locus est, ubi maximus Atlas
Axem umero torquet stellis ardentibus aptum:
Hinc mihi Massylae gentis monstrata sacerdos,
Hesperidum templi custos, epulasque draconi
Quae dabat et sacros seruabat in arbore ramos,
Spargens umida mella soporiferumque papauer.
Haec se carminibus promittit soluere mentes
Quas uelit, ast aliis duras immittere curas,
Sistere aquam fluuiis et uertere sidera retro,
Nocturnosque mouet manis: mugire uidebis
Sub pedibus terram et descendere montibus ornos.
Testor, cara, deos et te, germana, tuumque
Dulce caput, magicas inuitam accingier artis.
Tu secreta pyram tecto interiore sub auras
Erige, et arma uiri thalamo quae fixa reliquit
Impius exuuiasque omnis lectumque iugalem,
Quo perii, super imponas: abolere nefandi
Cuncta uiri monimenta iuuat monstratque sacerdos.”
Haec effata silet, pallor simul occupat ora.
Non tamen Anna nouis praetexere funera sacris
Germanam credit, nec tantos mente furores
Concipit aut grauiora timet quam morte Sychaei.
Ergo iussa parat. **************************
At regina pyra penetrali in sede sub auras
Erecta ingenti taedis atque ilice secta,
Intenditque locum sertis et fronde coronat
Funerea; super exuuias ensemque relictum
Effigiemque toro locat haud ignara futuri.
Stant arae circum et crinis effusa sacerdos
Ter centum tonat ore deos, Erebumque Chaosque
Tergeminamque Hecaten, tria uirginis ora Dianae.
Sparserat et latices simulatos fontis Auerni,
Falcibus et messae ad lunam quaeruntur aenis
Pubentes herbae nigri cum lacte ueneni;
Quaeritur et nascentis equi de fronte reuulsus
Et matri praereptus amor. ************************
Ipsa mola manibusque piis altaria iuxta
Vnum exuta pedem uinclis, in ueste recincta,
Testatur moritura deos et conscia fati
Sidera; tum, si quod non aequo foedere amantis
Curae numen habet iustumque memorque, precatur.
Nox erat et placidum carpebant fessa soporem
Corpora per terras, siluaeque et saeua quierant
Aequora, cum medio uoluuntur sidera lapsu,
Cum tacet omnis ager, pecudes pictaeque uolucres,
Quaeque lacus late liquidos quaeque aspera dumis
Rura tenent, somno positae sub nocte silenti.
Lenibant curas et corda oblita laborum.
At non infelix animi Phoenissa neque umquam
Soluitur in somnos oculisue aut pectore noctem
Accipit: ingeminant curae rursusque resurgens
Saeuit amor magnoque irarum fluctuat aestu.
Sic adeo insistit secumque ita corde uolutat:
“En, quid ago? rursusne procos irrisa priores
Experiar, Nomadumque petam conubia supplex,
Quos ego sim totiens iam dedignata maritos?
Iliacas igitur classis atque ultima Teucrum
Iussa sequar? quiane auxilio iuuat ante leuatos
Et bene apud memores ueteris stat gratia facti?
Quis me autem, fac uelle, sinet ratibusque superbis
Inuisam accipiet? nescis heu, perdita, necdum
Laomedonteae sentis periuria gentis?
Quid tum? sola fuga nautas comitabor ouantis?
An Tyriis omnique manu stipata meorum
Inferar et, quos Sidonia uix urbe reuelli,
Rursus agam pelago et uentis dare uela iubebo?
Quin morere ut merita es, ferroque auerte dolorem.
Tu lacrimis euicta meis, tu prima furentem
His, germana, malis oneras atque obicis hosti.
Non licuit thalami expertem sine crimine uitam
Degere more ferae, talis nec tangere curas;
Non seruata fides cineri promissa Sychaeo.”
Tantos illa suo rumpebat pectore questus:
Aeneas celsa in puppi iam certus eundi
Carpebat somnos rebus iam rite paratis.
Huic se forma dei uultu redeuntis eodem
Obtulit in somnis rursusque ita uisa monerest,
Omnia Mercurio similis, uocemque coloremque
Et crinis flauos et membra decora iuuentae:
“Nate dea, potes hoc sub casu ducere somnos,
Nec quae te circum stent deinde pericula cernis,
Demens, nec Zephyros audis spirare secundos?
Illa dolos dirumque nefas in pectore uersat
Certa mori, uariosque irarum concitat aestus.
Non fugis hinc praeceps, dum praecipitare potestas?
Iam mare turbari trabibus saeuasque uidebis
Collucere faces, iam feruere litora flammis,
Si te his attigerit terris Aurora morantem.
Heia age, rumpe moras. uarium et mutabile semper
Femina” sic fatus nocti se immiscuit atrae.
Tum uero Aeneas subitis exterritus umbris
Corripit e somno corpus sociosque fatigat
Praecipitis: “uigilate, uiri, et considite transtris;
Soluite uela citi. deus aethere missus ab alto
Festinare fugam tortosque incidere funis
Ecce iterum instimulat. sequimur te, sancte deorum,
Quisquis es, imperioque iterum paremus ouantes.
Adsis o placidusque iuues et sidera caelo
Dextra feras.” dixit uaginaque eripit ensem
Fulmineum strictoque ferit retinacula ferro.
Idem omnis simul ardor habet, rapiuntque ruuntque;
Litora deseruere, latet sub classibus aequor,
Adnixi torquent spumas et caerula uerrunt.
Et iam prima nouo spargebat lumine terras
Tithoni croceum linquens Aurora cubile.
Regina e speculis ut primam albescere lucem
Vidit et aequatis classem procedere uelis,
Litoraque et uacuos sensit sine remige portus,
Terque quaterque manu pectus percussa decorum
Flauentisque abscissa comas “pro Iuppiter! ibit
Hic,” ait “et nostris illuserit aduena regnis?
Non arma expedient totaque ex urbe sequentur,
Deripientque rates alii naualibus? ite,
Ferte citi flammas, date tela, impellite remos!
Quid loquor? aut ubi sum? quae mentem insania mutat?
Infelix Dido, nunc te facta impia tangunt?
Tum decuit, cum sceptra dabas. en dextra fidesque,
Quem secum patrios aiunt portare penatis,
Quem subiisse umeris confectum aetate parentem!
Non potui abreptum diuellere corpus et undis
Spargere? non socios, non ipsum absumere ferro
Ascanium patriisque epulandum ponere mensis?
Verum anceps pugnae fuerat fortuna. Fuisset:
Quem metui moritura? faces in castra tulissem
Implessemque foros flammis natumque patremque
Cum genere exstinxem, memet super ipsa dedissem.
Sol, qui terrarum flammis opera omnia lustras,
Tuque harum interpres curarum et conscia Iuno,
Nocturnisque Hecate triuiis ululata per urbes
Et Dirae ultrices et di morientis Elissae,
Accipite haec, meritumque malis aduertite numen
Et nostras audite preces. si tangere portus
Infandum caput ac terris adnare necessest,
Et sic fata Iouis poscunt, hic terminus haeret:
At bello audacis populi uexatus et armis,
Finibus extorris, complexu auulsus Iuli
Auxilium imploret uideatque indigna suorum
Funera; nec, cum se sub leges pacis iniquae
Tradiderit, regno aut optata luce fruatur,
Sed cadat ante diem mediaque inhumatus harena.
Haec precor, hanc uocem extremam cum sanguine fundo.
Tum uos, o Tyrii, stirpem et genus omne futurum
Exercete odiis, cinerique haec mittite nostro
Munera. nullus amor populis nec foedera sunto.
Exoriare aliquis nostris ex ossibus ultor
Qui face Dardanios ferroque sequare colonos,
Nunc, olim, quocumque dabunt se tempore uires.
Litora litoribus contraria, fluctibus undas
Imprecor, arma armis: pugnent ipsique nepotesque.”
Haec ait, et partis animum uersabat in omnis,
Inuisam quaerens quam primum abrumpere lucem.
Tum breuiter Barcen nutricem affata Sychaei,
Namque suam patria antiqua cinis ater habebat:
“Annam, cara mihi nutrix, huc siste sororem:
Dic corpus properet fluuiali spargere lympha,
Et pecudes secum et monstrata piacula ducat.
Sic ueniat, tuque ipsa pia tege tempora uitta.
Sacra Ioui Stygio, quae rite incepta paraui,
Perficerest animus finemque imponere curis
Dardaniique rogum capitis permittere flammae.”
Sic ait. illa gradum studio celebrabat anili.
At trepida et coeptis immanibus effera Dido
Sanguineam uoluens aciem, maculisque trementis
Interfusa genas et pallida morte futura,
Interiora domus irrumpit limina et altos
Conscendit furibunda gradus ensemque recludit
Dardanium, non hos quaesitum munus in usus.
Hic, postquam Iliacas uestis notumque cubile
Conspexit, paulum lacrimis et mente morata
Incubuitque toro dixitque nouissima uerba:
“Dulces exuuiae, dum fata deusque sinebat,
Accipite hanc animam meque his exsoluite curis.
Vixi et quem dederat cursum fortuna peregi,
Et nunc magna mei sub terras ibit imago.
Vrbem praeclaram statui, mea moenia uidi,
Vlta uirum poenas inimico a fratre recepi,
Felix, heu nimium felix, si litora tantum
Numquam Dardaniae tetigissent nostra carinae.”
Dixit, et os impressa toro “moriemur inultae,
Sed moriamur” ait. “sic, sic iuuat ire sub umbras.
Hauriat hunc oculis ignem crudelis ab alto
Dardanus, et nostrae secum ferat omina mortis.”
Dixerat, atque illam media inter talia ferro
Collapsam aspiciunt comites ensemque cruore
Spumantem sparsasque manus. it clamor ad alta
Atria: concussam bacchatur Fama per urbem.
Lamentis gemituque et femineo ululatu
Tecta fremunt, resonat magnis plangoribus aether,
Non aliter quam si immissis ruat hostibus omnis
Karthago aut antiqua Tyros flammaeque furentes
Culmina perque hominum uoluantur perque deorum.
Audiit exanimis trepidoque exterrita cursu
Vnguibus ora soror foedans et pectora pugnis
Per medios ruit, ac morientem nomine clamat:
“Hoc illud, germana, fuit? me fraude petebas?
Hoc rogus iste mihi, hoc ignes araeque parabant?
Quid primum deserta querar? comitemne sororem
Spreuisti moriens? eadem me ad fata uocasses:
Idem ambas ferro dolor atque eadem hora tulisset.
His etiam struxi manibus patriosque uocaui
Voce deos, sic te ut posita, crudelis, abessem?
Exstinxti te meque, soror, populumque patresque
Sidonios urbemque tuam. date, uulnera lymphis
Abluam et, extremus si quis super halitus errat,
Ore legam.” sic fata gradus euaserat altos,
Semianimemque sinu germanam amplexa fouebat
Cum gemitu atque atros siccabat ueste cruores.
Illa grauis oculos conata attollere rursus
Deficit; infixum stridit sub pectore uulnus.
Ter sese attollens cubitoque adnixa leuauit,
Ter reuoluta torost oculisque errantibus alto
Quaesiuit caelo lucem ingemuitque reperta.
Tum Iuno omnipotens longum miserata dolorem
Difficilisque obitus Irim demisit Olympo
Quae luctantem animam nexosque resolueret artus.
Nam quia nec fato merita nec morte peribat,
Sed misera ante diem subitoque accensa furore,
Nondum illi flauum Proserpina uertice crinem
Abstulerat Stygioque caput damnauerat Orco.
Ergo Iris croceis per caelum roscida pennis
Mille trahens uarios aduerso sole colores
Deuolat et supra caput astitit. “hunc ego Diti
Sacrum iussa fero teque isto corpore soluo.”
Sic ait et dextra crinem secat: omnis et una
Dilapsus calor atque in uentos uita recessit.