Atque ea diuersa penitus dum parte geruntur, Irim de caelo misit Saturnia Iuno Audacem ad Turnum. luco tum forte parentis Pilumni Turnus sacrata ualle sedebat. Ad quem sic roseo Thaumantias ore locutast: “Turne, quod optanti diuum promittere nemo Auderet, uoluenda dies en attulit ultro. Aeneas urbe et sociis et classe relicta Sceptra Palatini sedemque petit Euandri. Nec satis: extremas Corythi penetrauit ad urbes Lydorumque manum, collectos armat agrestis. Quid dubitas? nunc tempus equos, nunc poscere currus. Rumpe moras omnis et turbata arripe castra.” Dixit, et in caelum paribus se sustulit alis Ingentemque fuga secuit sub nubibus arcum. Agnouit iuuenis duplicisque ad sidera palmas Sustulit ac tali fugientem est uoce secutus: “Iri, decus caeli, quis te mihi nubibus actam Detulit in terras? unde haec tam clara repente Tempestas? medium uideo discedere caelum Palantisque polo stellas. sequor omina tanta, Quisquis in arma uocas.” et sic effatus ad undam Processit summoque hausit de gurgite lymphas Multa deos orans, onerauitque aethera uotis. Iamque omnis campis exercitus ibat apertis Diues equum, diues pictai uestis et auri; Messapus primas acies, postrema coercent Tyrrhidae iuuenes, medio dux agmine Turnus, Vertitur arma tenens et toto uertice suprast. Ceu septem surgens sedatis amnibus altus Per tacitum Ganges aut pingui flumine Nilus Cum refluit campis et iam se condidit alueo. Hic subitam nigro glomerari puluere nubem Prospiciunt Teucri ac tenebras insurgere campis. Primus ab aduersa conclamat mole Caicus: “Quis globus, o ciues, caligine uoluitur atra? Ferte citi ferrum, date tela, ascendite muros, Hostis adest, heia!” ingenti clamore per omnis Condunt se Teucri portas et moenia complent. Namque ita discedens praeceperat optimus armis Aeneas: si qua interea fortuna fuisset, Neu struere auderent aciem neu credere campo; Castra modo et tutos seruarent aggere muros. Ergo etsi conferre manum pudor iraque monstrat, Obiciunt portas tamen et praecepta facessunt, Armatique cauis exspectant turribus hostem. Turnus, ut ante uolans tardum praecesserat agmen Viginti lectis equitum comitatus et urbi Improuisus adest (maculis quem Thracius albis Portat equus cristaque tegit galea aurea rubra), “Ecquis erit, mecum, iuuenes, qui primus in hostem? En,” ait et iaculum attorquens emittit in auras, Principium pugnae, et campo sese arduus infert. Clamorem excipiunt socii fremituque sequuntur Horrisono, Teucrum mirantur inertia corda, Non aequo dare se campo, non obuia ferre Arma uiros, sed castra fouere. huc turbidus atque huc Lustrat equo muros aditumque per auia quaerit. Ac ueluti pleno lupus insidiatus ouili Cum fremit ad caulas uentos perpessus et imbris Nocte super media: tuti sub matribus agni Balatum exercent, ille asper et improbus ira Saeuit in absentis, collecta fatigat edendi Ex longo rabies et siccae sanguine fauces: Haud aliter Rutulo muros et castra tuenti Ignescunt irae; duris dolor ossibus ardet. Qua temptet ratione aditus, et quae uia clausos Excutiat Teucros uallo atque effundat in aequor? Classem, quae lateri castrorum adiuncta latebat, Aggeribus saeptam circum et fluuialibus undis, Inuadit sociosque incendia poscit ouantis Atque manum pinu flagranti feruidus implet. Tum uero incumbunt (urget praesentia Turni), Atque omnis facibus pubes accingitur atris. Diripuere focos: piceum fert fumida lumen Taeda et commixtam Vulcanus ad astra fauillam. Quis deus, o Musae, tam saeua incendia Teucris Auertit? tantos ratibus quis depulit ignis? Dicite. prisca fides facto, sed fama perennis. Tempore quo primum Phrygia formabat in Ida Aeneas classem et pelagi petere alta parabat, Ipsa deum fertur genetrix Berecyntia magnum Vocibus his affata Iouem: “da, nate, petenti, Quod tua cara parens domito te poscit Olympo. Pinea silua mihi multos dilecta per annos, Lucus in arce fuit summa, quo sacra ferebant, Nigranti picea trabibusque obscurus acernis: Has ego Dardanio iuueni, cum classis egeret, Laeta dedi; nunc sollicitam timor anxius angit. Solue metus atque hoc precibus sine posse parentem Ne cursu quassatae ullo neu turbine uenti Vincantur: prosit nostris in montibus ortas.” Filius huic contra, torquet qui sidera mundi: “O genetrix, quo fata uocas? aut quid petis istis? Mortaline manu factae immortale carinae Fas habeant? certusque incerta pericula lustret Aeneas? cui tanta deo permissa potestas? Immo, ubi defunctae finem portusque tenebunt Ausonios olim, quaecumque euaserit undis Dardaniumque ducem Laurentia uexerit arua, Mortalem eripiam formam magnique iubebo Aequoris esse deas, quales Nereia Doto Et Galatea secant spumantem pectore pontum.” Dixerat idque ratum Stygii per flumina fratris, Per pice torrentis atraque uoragine ripas Adnuit, et totum nutu tremefecit Olympum. Ergo aderat promissa dies et tempora Parcae Debita complerant, cum Turni iniuria Matrem Admonuit ratibus sacris depellere taedas. Hic primum noua lux oculis offulsit et ingens Visus ab Aurora caelum transcurrere nimbus Idaeique chori; tum uox horrenda per auras Excidit et Troum Rutulorumque agmina complet: “Ne trepidate meas, Teucri, defendere nauis Neue armate manus; maria ante exurere Turno Quam sacras dabitur pinus. uos ite solutae, Ite deae pelagi: genetrix iubet.” et sua quaeque Continuo puppes abrumpunt uincula ripis Delphinumque modo demersis aequora rostris Ima petunt. hinc uirgineae (mirabile monstrum) Quot prius aeratae steterant ad litora prorae Reddunt se totidem facies pontoque feruntur. Obstipuere animis Rutuli, conterritus ipse Turbatis Messapus equis, cunctatur et amnis Rauca sonans reuocatque pedem Tiberinus ab alto. At non audaci Turno fiducia cessit; Vltro animos tollit dictis atque increpat ultro: “Troianos haec monstra petunt, his Iuppiter ipse Auxilium solitum eripuit: non tela neque ignis Exspectant Rutulos. ergo maria inuia Teucris, Nec spes ulla fugae: rerum pars altera ademptast, Terra autem in nostris manibus, tot milia gentes Arma ferunt Italae. nil me fatalia terrent, Si qua Phryges prae se iactant, responsa deorum: Sat fatis Venerique datum, tetigere quod arua Fertilis Ausoniae Troes. sunt et mea contra Fata mihi, ferro sceleratam exscindere gentem Coniuge praerepta; nec solos tangit Atridas Iste dolor, solisque licet capere arma Mycenis. “Sed periisse semel satis est”: peccare fuisset Ante satis, penitus modo non genus omne perosos Femineum. quibus haec medii fiducia ualli Fossarumque morae, leti discrimina parua, Dant animos. at non uiderunt moenia Troiae Neptuni fabricata manu considere in ignis? Sed uos, o lecti, ferro quis scindere uallum Apparat et mecum inuadit trepidantia castra? Non armis mihi Vulcani, non mille carinis Est opus in Teucros. addant se protinus omnes Etrusci socios. tenebras et inertia furta Palladii caesis summae custodibus arcis, Ne timeant, nec equi caeca condemur in aluo: Luce palam certum est igni circumdare muros. Haud sibi cum Danais rem faxo et pube Pelasga Esse ferant, decimum quos distulit Hector in annum. Nunc adeo, melior quoniam pars acta diei, Quod superest, laeti bene gestis corpora rebus Procurate, uiri, et pugnam sperate parari.” Interea uigilum excubiis obsidere portas Cura datur Messapo et moenia cingere flammis. Bis septem Rutuli muros qui milite seruent Delecti, ast illos centeni quemque sequuntur Purpurei cristis iuuenes auroque corusci. Discurrunt uariantque uices, fusique per herbam Indulgent uino et uertunt crateras aenos. Collucent ignes, noctem custodia ducit Insomnem ludo. ************************ Haec super e uallo prospectant Troes et armis Alta tenent, nec non trepidi formidine portas Explorant pontisque et propugnacula iungunt, Tela gerunt. instat Mnestheus acerque Serestus, Quos pater Aeneas, si quando aduersa uocarent, Rectores iuuenum et rerum dedit esse magistros. Omnis per muros legio sortita periclum Excubat exercetque uices, quod cuique tuendum est. Nisus erat portae custos, acerrimus armis, Hyrtacides, comitem Aeneae quem miserat Ida Venatrix iaculo celerem leuibusque sagittis; Et iuxta comes Euryalus, quo pulchrior alter Non fuit Aeneadum Troiana neque induit arma, Ora puer prima signans intonsa iuuenta. His amor unus erat pariterque in bella ruebant: Tum quoque communi portam statione tenebant. Nisus ait: “dine hunc ardorem mentibus addunt, Euryale, an sua cuique deus fit dira cupido? Aut pugnam aut aliquid iamdudum inuadere magnum Mens agitat mihi, nec placida contenta quietest. Cernis quae Rutulos habeat fiducia rerum: Lumina rara micant, somno uinoque soluti Procubuere, silent late loca. percipe porro Quid dubitem et quae nunc animo sententia surgat. Aenean acciri omnes, populusque patresque, Exposcunt, mittique uiros qui certa reportent. Si tibi quae posco promittunt (nam mihi facti Fama sat est), tumulo uideor reperire sub illo Posse uiam ad muros et moenia Pallantea.” Obstipuit magno laudum percussus amore Euryalus, simul his ardentem affatur amicum: “Mene igitur socium summis adiungere rebus, Nise, fugis? solum te in tanta pericula mittam? Non ita me genitor, bellis adsuetus Opheltes, Argolicum terrorem inter Troiaeque labores Sublatum erudiit, nec tecum talia gessi Magnanimum Aenean et fata extrema secutus: Est hic, est animus lucis contemptor et istum Qui uita bene credat emi, quo tendis, honorem.” Nisus ad haec: “equidem de te nil tale uerebar, Nec fas, non: ita me referat tibi magnus ouantem Iuppiter aut quicumque oculis haec aspicit aequis. Sed si quis (quae multa uides discrimine tali) Si quis in aduersum rapiat casusue deusue, Te superesse uelim, tua uita dignior aetas. Sit qui me raptum pugna pretioue redemptum Mandet humo, solita aut si qua id Fortuna uetabit, Absenti ferat inferias decoretque sepulcro. Neu matri miserae tanti sim causa doloris, Quae te sola, puer, multis e matribus ausa Persequitur, magni nec moenia curat Acestae.” Ille autem: “causas nequiquam nectis inanis Nec mea iam mutata loco sententia cedit. Acceleremus” ait, uigiles simul excitat. illi Succedunt seruantque uices: statione relicta Ipse comes Niso graditur regemque requirunt. Cetera per terras omnis animalia somno Laxabant curas et corda oblita laborum: Ductores Teucrum primi, delecta iuuentus, Consilium summis regni de rebus habebant, Quid facerent quisue Aeneae iam nuntius esset. Stant longis adnixi hastis et scuta tenentes Castrorum et campi medio. tum Nisus et una Euryalus confestim alacres admittier orant, Rem magnam pretiumque morae fore. primus Iulus Accepit trepidos ac Nisum dicere iussit. Tum sic Hyrtacides: “audite o mentibus aequis, Aeneadae, neue haec nostris spectentur ab annis Quae ferimus. Rutuli somno uinoque soluti Conticuere: locum insidiis conspeximus ipsi, Qui patet in biuio portae quae proxima ponto; Interrupti ignes aterque ad sidera fumus Erigitur: si fortuna permittitis uti, Quaesitum Aenean et moenia Pallantea, Mox hic cum spoliis ingenti caede peracta Affore cernetis. nec nos uia fallit euntis: Vidimus obscuris primam sub uallibus urbem Venatu adsiduo et totum cognouimus amnem.” Hic annis grauis atque animi maturus Aletes: “Di patrii, quorum semper sub numine Troiast, Non tamen omnino Teucros delere paratis, Cum talis animos iuuenum et tam certa tulistis Pectora.” sic memorans umeros dextrasque tenebat Amborum et uultum lacrimis atque ora rigabat. “Quae uobis, quae digna, uiri, pro laudibus istis Praemia posse rear solui? pulcherrima primum Di moresque dabunt uestri: tum cetera reddet Actutum pius Aeneas atque integer aeui Ascanius meriti tanti non immemor umquam.” “Immo ego uos, cui sola salus genitore reducto,” Excipit Ascanius “per magnos, Nise, penatis Assaracique Larem et canae penetralia Vestae Obtestor, quaecumque mihi fortuna fidesque est, In uestris pono gremiis: reuocate parentem, Reddite conspectum; nihil illo triste recepto. Bina dabo argento perfecta atque aspera signis Pocula, deuicta genitor quae cepit Arisba, Et tripodas geminos, auri duo magna talenta, Cratera antiquum quem dat Sidonia Dido. Si uero capere Italiam sceptrisque potiri Contigerit uictori et praedae dicere sortem: Vidisti, quo Turnus equo, quibus ibat in armis Aureus; ipsum illum, clipeum cristasque rubentis Excipiam sorti, iam nunc tua praemia, Nise. Praeterea bis sex genitor lectissima matrum Corpora captiuosque dabit suaque omnibus arma, Insuper his campi quod rex habet ipse Latinus. Te uero, mea quem spatiis propioribus aetas Insequitur, uenerande puer, iam pectore toto Accipio et comitem casus complector in omnis. Nulla meis sine te quaeretur gloria rebus: Seu pacem seu bella geram, tibi maxima rerum Verborumque fides.” contra quem talia fatur Euryalus: “me nulla dies tam fortibus ausis Dissimilem arguerit; tantum fortuna secunda Haud aduersa cadat. sed te super omnia dona Vnum oro: genetrix Priami de gente uetusta Est mihi, quam miseram tenuit non Ilia tellus Mecum excedentem, non moenia regis Acestae. Hanc ego nunc ignaram huius quodcumque pericli Inque salutatam linquo (nox et tua testis Dextera) quod nequeam lacrimas perferre parentis. At tu, oro, solare inopem et succurre relictae. Hanc sine me spem ferre tui, audentior ibo In casus omnis.” percussa mente dedere Dardanidae lacrimas, ante omnis pulcher Iulus, Atque animum patriae strinxit pietatis imago. Tum sic effatur: ********************** “Sponde digna tuis ingentibus omnia coeptis. Namque erit ista mihi genetrix nomenque Creusae Solum defuerit, nec partum gratia talem Parua manet. casus factum quicumque sequentur, Per caput hoc iuro, per quod pater ante solebat: Quae tibi polliceor reduci rebusque secundis, Haec eadem matrique tuae generique manebunt.” Sic ait illacrimans; umero simul exuit ensem Auratum, mira quem fecerat arte Lycaon Gnosius atque habilem uagina aptarat eburna. Dat Niso Mnestheus pellem horrentisque leonis Exuuias, galeam fidus permutat Aletes. Protinus armati incedunt; quos omnis euntis Primorum manus ad portas, iuuenumque senumque, Prosequitur uotis. nec non et pulcher Iulus, Ante annos animumque gerens curamque uirilem, Multa patri mandata dabat portanda; sed aurae Omnia discerpunt et nubibus irrita donant. Egressi superant fossas noctisque per umbram Castra inimica petunt, multis tamen ante futuri Exitio. passim somno uinoque per herbam Corpora fusa uident, arrectos litore currus, Inter lora rotasque uiros, simul arma iacere, Vina simul. prior Hyrtacides sic ore locutus: “Euryale, audendum dextra: nunc ipsa uocat res. Hac iter est. tu, ne qua manus se attollere nobis A tergo possit, custodi et consule longe; Haec ego uasta dabo et lato te limite ducam.” Sic memorat uocemque premit, simul ense superbum Rhamnetem aggreditur, qui forte tapetibus altis Exstructus toto proflabat pectore somnum, Rex idem et regi Turno gratissimus augur, Sed non augurio potuit depellere pestem. Tris iuxta famulos temere inter tela iacentis Armigerumque Remi premit aurigamque sub ipsis Nactus equis ferroque secat pendentia colla; Tum caput ipsi aufert domino truncumque relinquit Sanguine singultantem: atro tepefacta cruore Terra torique madent. nec non Lamyrumque Lamumque Et iuuenem Serranum, illa qui plurima nocte Luserat, insignis facie, multoque iacebat Membra deo uictus; felix, si protinus illum Aequasset nocti ludum in lucemque tulisset. Impastus ceu plena leo per ouilia turbans (Suadet enim uesana fames) manditque trahitque Molle pecus mutumque metu, fremit ore cruento: Nec minor Euryali caedes; incensus et ipse Perfurit ac multam in medio sine nomine plebem, Fadumque Herbesumque subit Rhoetumque Abarimque Ignaros; Rhoetum uigilantem et cuncta uidentem, Sed magnum metuens se post cratera tegebat. Pectore in aduerso totum cui comminus ensem Condidit adsurgenti et multa morte recepit Purpureum: uomit ille animam et cum sanguine mixta Vina refert moriens, hic furto feruidus instat. Iamque ad Messapi socios tendebat; ibi ignem Deficere extremum et religatos rite uidebat Carpere gramen equos: breuiter cum talia Nisus (Sensit enim nimia caede atque cupidine ferri) “Absistamus” ait, “nam lux inimica propinquat. Poenarum exhaustum satis est, uia facta per hostis.” Multa uirum solido argento perfecta relinquunt Armaque craterasque simul pulchrosque tapetas. Euryalus phaleras Rhamnetis et aurea bullis Cingula, Tiburti Remulo ditissimus olim Quae mittit dona, hospitio cum iungeret absens, Caedicus; ille suo moriens dat habere nepoti; Post mortem bello Rutuli pugnaque potiti; Haec rapit atque umeris nequiquam fortibus aptat. Tum galeam Messapi habilem cristisque decoram Induit. excedunt castris et tuta capessunt. Interea praemissi equites ex urbe Latina, Cetera dum legio campis instructa moratur, Ibant et Turno regi responsa ferebant, Ter centum, scutati omnes, Vulcente magistro. Iamque propinquabant castris murosque subibant Cum procul hos laeuo flectentis limite cernunt, Et galea Euryalum sublustri noctis in umbra Prodidit immemorem radiisque aduersa refulsit. Haud temerest uisum. conclamat ab agmine Vulcens: “State, uiri. quae causa uiae? quiue estis in armis? Quoue tenetis iter?” nihil illi tendere contra, Sed celerare fugam in siluas et fidere nocti. Obiciunt equites sese ad diuortia nota Hinc atque hinc, omnemque abitum custode coronant. Silua fuit late dumis atque ilice nigra Horrida, quam densi complerant undique sentes, Rara per occultos lucebat semita callis. Euryalum tenebrae ramorum onerosaque praeda Impediunt, fallitque timor regione uiarum, Nisus abit; iamque imprudens euaserat hostis Atque locos qui post Albae de nomine dicti Albani (tum rex stabula alta Latinus habebat), Vt stetit et frustra absentem respexit amicum: “Euryale infelix, qua te regione reliqui? Quaue sequar?” rursus perplexum iter omne reuoluens Fallacis siluae simul et uestigia retro Obseruata legit dumisque silentibus errat. Audit equos, audit strepitus et signa sequentum. Nec longum in medio tempus, cum clamor ad auris Peruenit ac uidet Euryalum, quem iam manus omnis Fraude loci et noctis, subito turbante tumultu, Oppressum rapit et conantem plurima frustra. Quid faciat? qua ui iuuenem, quibus audeat armis Eripere? an sese medios moriturus in ensis Inferat et pulchram properet per uulnera mortem? Ocius adducto torquens hastile lacerto Suspiciens altam Lunam sic uoce precatur: “Tu, dea, tu praesens nostro succurre labori, Astrorum decus et nemorum Latonia custos. Si qua tuis umquam pro me pater Hyrtacus aris Dona tulit, si qua ipse meis uenatibus auxi Suspendiue tholo aut sacra ad fastigia fixi, Hunc sine me turbare globum et rege tela per auras.” Dixerat et toto conixus corpore ferrum Conicit. hasta uolans noctis diuerberat umbras Et uenit auersi in tergum Sulmonis ibique Frangitur, ac fisso transit praecordia ligno. Voluitur ille uomens calidum de pectore flumen Frigidus et longis singultibus ilia pulsat. Diuersi circumspiciunt. hoc acrior idem Ecce aliud summa telum librabat ab aure. Dum trepidant, it hasta Tago per tempus utrumque Stridens traiectoque haesit tepefacta cerebro. Saeuit atrox Vulcens nec teli conspicit usquam Auctorem nec quo se ardens immittere possit. “Tu tamen interea calido mihi sanguine poenas Persolues amborum” inquit; simul ense recluso Ibat in Euryalum. tum uero exterritus, amens, Conclamat Nisus nec se celare tenebris Amplius aut tantum potuit perferre dolorem: “Me, me, adsum qui feci, in me conuertite ferrum, O Rutuli! mea fraus omnis, nihil iste nec ausus Nec potuit; caelum hoc et conscia sidera testor”; Tantum infelicem nimium dilexit amicum. Talia dicta dabat, sed uiribus ensis adactus Transabiit costas et candida pectora rumpit. Voluitur Euryalus leto, pulchrosque per artus It cruor inque umeros ceruix collapsa recumbit: Purpureus ueluti cum flos succisus aratro Languescit moriens, lassoue papauera collo Demisere caput pluuia cum forte grauantur. At Nisus ruit in medios solumque per omnis Vulcentem petit, in solo Vulcente moratur. Quem circum glomerati hostes hinc comminus atque hinc Proturbant. instat non setius ac rotat ensem Fulmineum, donec Rutuli clamantis in ore Condidit aduerso et moriens animam abstulit hosti. Tum super exanimum sese proiecit amicum Confossus, placidaque ibi demum morte quieuit. Fortunati ambo! si quid mea carmina possunt, Nulla dies umquam memori uos eximet aeuo, Dum domus Aeneae Capitoli immobile saxum Accolet imperiumque pater Romanus habebit. Victores praeda Rutuli spoliisque potiti Vulcentem exanimum flentes in castra ferebant. Nec minor in castris luctus Rhamnete reperto Exsangui et primis una tot caede peremptis, Serranoque Numaque. ingens concursus ad ipsa Corpora seminecisque uiros, tepidaque recentem Caede locum et plenos spumanti sanguine riuos. Agnoscunt spolia inter se galeamque nitentem Messapi et multo phaleras sudore receptas. Et iam prima nouo spargebat lumine terras Tithoni croceum linquens Aurora cubile: Iam sole infuso, iam rebus luce retectis Turnus in arma uiros armis circumdatus ipse Suscitat, aeratasque acies in proelia cogit Quisque suas, uariisque acuunt rumoribus iras. Quin ipsa arrectis (uisu miserabile) in hastis Praefigunt capita et multo clamore sequuntur Euryali et Nisi. ********************** Aeneadae duri murorum in parte sinistra Opposuere aciem (nam dextera cingitur amni), Ingentisque tenent fossas et turribus altis Stant maesti; simul ora uirum praefixa mouebant Nota nimis miseris atroque fluentia tabo. Interea pauidam uolitans pinnata per urbem Nuntia Fama ruit matrisque allabitur auris Euryali. at subitus miserae calor ossa reliquit, Excussi manibus radii reuolutaque pensa. Euolat infelix et femineo ululatu Scissa comam muros amens atque agmina cursu Prima petit, non illa uirum, non illa pericli Telorumque memor, caelum dehinc questibus implet: “Hunc ego te, Euryale, aspicio? tune ille senectae Sera meae requies, potuisti linquere solam, Crudelis? nec te sub tanta pericula missum Affari extremum miserae data copia matri? Heu, terra ignota canibus data praeda Latinis Alitibusque iaces! nec te, tua funera, mater Produxi pressiue oculos aut uulnera laui, Veste tegens tibi quam noctes festina diesque Vrgebam, et tela curas solabar anilis. Quo sequar? aut quae nunc artus auulsaque membra Et funus lacerum tellus habet? hoc mihi de te, Nate, refers? hoc sum terraque marique secuta? Figite me, si qua est pietas, in me omnia tela Conicite, o Rutuli, me primam absumite ferro; Aut tu, magne pater diuum, miserere, tuoque Inuisum hoc detrude caput sub Tartara telo, Quando aliter nequeo crudelem abrumpere uitam.” Hoc fletu concussi animi, maestusque per omnis It gemitus, torpent infractae ad proelia uires. Illam incendentem luctus Idaeus et Actor Ilionei monitu et multum lacrimantis Iuli Corripiunt interque manus sub tecta reponunt. At tuba terribilem sonitum procul aere canoro Increpuit, sequitur clamor caelumque remugit. Accelerant acta pariter testudine Volsci Et fossas implere parant ac uellere uallum. Quaerunt pars aditum et scalis ascendere muros, Qua rara est acies interlucetque corona Non tam spissa uiris. telorum effundere contra Omne genus Teucri ac duris detrudere contis, Adsueti longo muros defendere bello. Saxa quoque infesto uoluebant pondere, si qua Possent tectam aciem perrumpere, cum tamen omnis Ferre iuuat subter densa testudine casus. Nec iam sufficiunt. nam qua globus imminet ingens, Immanem Teucri molem uoluuntque ruuntque, Quae strauit Rutulos late armorumque resoluit Tegmina. nec curant caeco contendere Marte Amplius audaces Rutuli, sed pellere uallo Missilibus certant. ******************** Parte alia horrendus uisu quassabat Etruscam Pinum et fumiferos infert Mezentius ignis; At Messapus equum domitor, Neptunia proles, Rescindit uallum et scalas in moenia poscit. Vos, o Calliope, precor, aspirate canenti Quas ibi tum ferro strages, quae funera Turnus Ediderit, quem quisque uirum demiserit Orco, Et mecum ingentis oras euoluite belli. Et meministis enim, diuae, et memorare potestis. Turris erat uasto suspectu et pontibus altis, Opportuna loco, summis quam uiribus omnes Expugnare Itali summaque euertere opum ui Certabant, Troes contra defendere saxis Perque cauas densi tela intorquere fenestras. Princeps ardentem coniecit lampada Turnus Et flammam affixit lateri, quae plurima uento Corripuit tabulas et postibus haesit adesis. Turbati trepidare intus frustraque malorum Velle fugam. dum se glomerant retroque residunt In partem quae peste caret, tum pondere turris Procubuit subito et caelum tonat omne fragore. Semineces ad terram immani mole secuta Confixique suis telis et pectora duro Transfossi ligno ueniunt. uix unus Helenor Et Lycus elapsi; quorum primaeuus Helenor, Maeonio regi quem serua Licymnia furtim Sustulerat uetitisque ad Troiam miserat armis, Ense leuis nudo parmaque inglorius alba. Isque ubi se Turni media inter milia uidit, Hinc acies atque hinc acies astare Latinas, Vt fera, quae densa uenantum saepta corona Contra tela furit seseque haud nescia morti Inicit et saltu supra uenabula fertur, Haud aliter iuuenis medios moriturus in hostis Irruit et qua tela uidet densissima tendit. At pedibus longe melior Lycus inter et hostis Inter et arma fuga muros tenet, altaque certat Prendere tecta manu sociumque attingere dextras. Quem Turnus pariter cursu teloque secutus Increpat his uictor: “nostrasne euadere, demens, Sperasti te posse manus?” simul arripit ipsum Pendentem et magna muri cum parte reuellit: Qualis ubi aut leporem aut candenti corpore cycnum Sustulit alta petens pedibus Iouis armiger uncis, Quaesitum aut matri multis balatibus agnum Martius a stabulis rapuit lupus. undique clamor Tollitur: inuadunt et fossas aggere complent, Ardentis taedas alii ad fastigia iactant. Ilioneus saxo atque ingenti fragmine montis Lucetium portae subeuntem ignisque ferentem, Emathiona Liger, Corynaeum sternit Asilas, Hic iaculo bonus, hic longe fallente sagitta, Ortygium Caeneus, uictorem Caenea Turnus, Turnus Ityn Cloniumque, Dioxippum Promolumque Et Sagarim et summis stantem pro turribus Idan, Priuernum Capys. hunc primo leuis hasta Themillae Strinxerat, ille manum proiecto tegmine demens Ad uulnus tulit; ergo alis allapsa sagitta Et laeuo affixa est lateri manus, abditaque intus Spiramenta animae letali uulnere rupit. Stabat in egregiis Arcentis filius armis Pictus acu chlamydem et ferrugine clarus Hibera, Insignis facie, genitor quem miserat Arcens Eductum Martis luco Symaethia circum Flumina, pinguis ubi et placabilis ara Palici: Stridentem fundam positis Mezentius hastis Ipse ter adducta circum caput egit habena Et media aduersi liquefacto tempora plumbo Diffidit ac multa porrectum extendit harena. Tum primum bello celerem intendisse sagittam Dicitur ante feras solitus terrere fugacis Ascanius, fortemque manu fudisse Numanum, Cui Remulo cognomen erat, Turnique minorem Germanam nuper thalamo sociatus habebat. Is primam ante aciem digna atque indigna relatu Vociferans tumidusque nouo praecordia regno Ibat et ingentem sese clamore ferebat: “Non pudet obsidione iterum ualloque teneri, Bis capti Phryges, et morti praetendere muros? En qui nostra sibi bello conubia poscunt! Quis deus Italiam, quae uos dementia adegit? Non hic Atridae nec fandi fictor Vlixes: Durum a stirpe genus natos ad flumina primum Deferimus saeuoque gelu duramus et undis; Venatu inuigilant pueri siluasque fatigant, Flectere ludus equos et spicula tendere cornu. At patiens operum paruoque adsueta iuuentus Aut rastris terram domat aut quatit oppida bello. Omne aeuum ferro teritur, uersaque iuuencum Terga fatigamus hasta, nec tarda senectus Debilitat uiris animi mutatque uigorem: Canitiem galea premimus, semperque recentis Comportare iuuat praedas et uiuere rapto. Vobis picta croco et fulgenti murice uestis, Desidiae cordi, iuuat indulgere choreis, Et tunicae manicas et habent redimicula mitrae. O uere Phrygiae, neque enim Phryges, ite per alta Dindyma, ubi adsuetis biforem dat tibia cantum. Tympana uos buxusque uocat Berecyntia Matris Idaeae, sinite arma uiris et cedite ferro.” Talia iactantem dictis ac dira canentem Non tulit Ascanius, neruoque obuersus equino Intendit telum diuersaque bracchia ducens Constitit, ante Iouem supplex per uota precatus: “Iuppiter omnipotens, audacibus adnue coeptis. Ipse tibi ad tua templa feram sollemnia dona, Et statuam ante aras aurata fronte iuuencum Candentem pariterque caput cum matre ferentem, Iam cornu petat et pedibus qui spargat harenam. Audiit et caeli genitor de parte serena Intonuit laeuum, sonat una fatifer arcus. Effugit horrendum stridens adducta sagitta Perque caput Remuli uenit et caua tempora ferro Traicit. “i, uerbis uirtutem illude superbis! Bis capti Phryges haec Rutulis responsa remittunt.” Hoc tantum Ascanius. Teucri clamore sequuntur Laetitiaque fremunt animosque ad sidera tollunt. Aetheria tum forte plaga crinitus Apollo Desuper Ausonias acies urbemque uidebat Nube sedens, atque his uictorem affatur Iulum: “Macte noua uirtute, puer, sic itur ad astra, Dis genite et geniture deos. iure omnia bella Gente sub Assaraci fato uentura resident, Nec te Troia capit.” simul haec effatus ab alto Aethere se mittit, spirantis dimouet auras Ascaniumque petit. formam tum uertitur oris Antiquum in Buten. hic Dardanio Anchisae Armiger ante fuit fidusque ad limina custos; Tum comitem Ascanio pater addidit. ibat Apollo Omnia longaeuo similis uocemque coloremque Et crinis albos et saeua sonoribus arma, Atque his ardentem dictis affatur Iulum: “Sit satis, Aenide, telis impune Numanum Oppetiisse tuis; primam hanc tibi magnus Apollo Concedit laudem et paribus non inuidet armis; Cetera parce, puer, bello.” sic orsus Apollo Mortalis medio aspectus sermone reliquit Et procul in tenuem ex oculis euanuit auram. Agnouere deum proceres diuinaque tela Dardanidae pharetramque fuga sensere sonantem. Ergo auidum pugnae dictis ac numine Phoebi Ascanium prohibent, ipsi in certamina rursus Succedunt animasque in aperta pericula mittunt. It clamor totis per propugnacula muris, Intendunt acris arcus amentaque torquent. Sternitur omne solum telis, tum scuta cauaeque Dant sonitum flictu galeae, pugna aspera surgit: Quantus ab occasu ueniens pluuialibus Haedis Verberat imber humum, quam multa grandine nimbi In uada praecipitant, cum Iuppiter horridus austris Torquet aquosam hiemem et caelo caua nubila rumpit. Pandarus et Bitias, Idaeo Alcanore creti, Quos Iouis eduxit luco siluestris Iaera Abietibus iuuenes patriis et montibus aequos, Portam, quae ducis imperio commissa, recludunt Freti armis, ultroque inuitant moenibus hostem. Ipsi intus dextra ac laeua pro turribus astant Armati ferro et cristis capita alta corusci: Quales aeriae liquentia flumina circum Siue Padi ripis Athesim seu propter amoenum Consurgunt geminae quercus intonsaque caelo Attollunt capita et sublimi uertice nutant. Irrumpunt aditus Rutuli ut uidere patentis. Continuo Quercens et pulcher Aquiculus armis Et praeceps animi Tmarus et Mauortius Haemon Agminibus totis aut uersi terga dedere Aut ipso portae posuere in limine uitam. Tum magis increscunt animis discordibus irae, Et iam collecti Troes glomerantur eodem Et conferre manum et procurrere longius audent. Ductori Turno diuersa in parte furenti Turbantique uiros perfertur nuntius, hostem Feruere caede noua et portas praebere patentis. Deserit inceptum atque immani concitus ira Dardaniam ruit ad portam fratresque superbos. Et primum Antiphaten (is enim se primus agebat), Thebana de matre nothum Sarpedonis alti, Coniecto sternit iaculo: uolat Itala cornus Aera per tenerum stomachoque infixa sub altum Pectus abit; reddit specus atri uulneris undam Spumantem, et fixo ferrum in pulmone tepescit. Tum Meropem atque Erymanta manu, tum sternit Aphidnum, Tum Bitian ardentem oculis animisque frementem, Non iaculo (neque enim iaculo uitam ille dedisset), Sed magnum stridens contorta falarica uenit Fulminis acta modo, quam nec duo taurea terga Nec duplici squama lorica fidelis et auro Sustinuit: collapsa ruunt immania membra. Dat tellus gemitum et clipeum super intonat ingens. Talis in Euboico Baiarum litore quondam Saxea pila cadit, magnis quam molibus ante Constructam ponto iaciunt, sic illa ruinam Prona trahit penitusque uadis illisa recumbit: Miscent se maria et nigrae attolluntur harenae, Tum sonitu Prochyta alta tremit durumque cubile Inarime Iouis imperiis imposta Typhoeo. Hic Mars armipotens animum uirisque Latinis Addidit et stimulos acris sub pectore uertit, Immisitque Fugam Teucris atrumque Timorem. Vndique conueniunt, quoniam data copia pugnae, Bellatorque animo deus incidit. ******* Pandarus, ut fuso germanum corpore cernit Et quo sit fortuna loco, qui casus agat res, Portam ui multa conuerso cardine torquet Obnixus latis umeris, multosque suorum Moenibus exclusos duro in certamine linquit; Ast alios secum includit recipitque ruentis, Demens, qui Rutulum in medio non agmine regem Viderit irrumpentem ultroque incluserit urbi, Immanem ueluti pecora inter inertia tigrim. Continuo noua lux oculis effulsit et arma Horrendum sonuere, tremunt in uertice cristae Sanguineae clipeoque micantia fulmina mittit. Agnoscunt faciem inuisam atque immania membra Turbati subito Aeneadae. tum Pandarus ingens Emicat et mortis fraternae feruidus ira Effatur: “non haec dotalis regia Amatae, Nec muris cohibet patriis media Ardea Turnum. Castra inimica uides, nulla hinc exire potestas.” Olli surridens sedato pectore Turnus: “Incipe, si qua animo uirtus, et consere dextram, Hic etiam inuentum Priamo narrabis Achillem.” Dixerat. ille rudem nodis et cortice crudo Intorquet summis adnixus uiribus hastam; Excepere aurae, uulnus Saturnia Iuno Detorsit ueniens, portaeque infigitur hasta. “At non hoc telum, mea quod ui dextera uersat, Effugies, neque enim is teli nec uulneris auctor.” Sic ait, et sublatum alte consurgit in ensem Et mediam ferro gemina inter tempora frontem Diuidit impubisque immani uulnere malas. Fit sonus, ingenti concussa est pondere tellus: Collapsos artus atque arma cruenta cerebro Sternit humi moriens, atque illi partibus aequis Huc caput atque illuc umero ex utroque pependit. Diffugiunt uersi trepida formidine Troes. Et si continuo uictorem ea cura subisset, Rumpere claustra manu sociosque immittere portis, Vltimus ille dies bello gentique fuisset. Sed furor ardentem caedisque insana cupido Egit in aduersos. *********** Principio Phalerim et succiso poplite Gygen Excipit, hinc raptas fugientibus ingerit hastas In tergus, Iuno uiris animumque ministrat. Addit Halyn comitem et confixa Phegea parma, Ignaros deinde in muris Martemque cientis Alcandrumque Haliumque Noemonaque Prytanimque. Lyncea tendentem contra sociosque uocantem Vibranti gladio conixus ab aggere dexter Occupat, huic uno deiectum comminus ictu Cum galea longe iacuit caput. inde ferarum Vastatorem Amycum, quo non felicior alter Vngere tela manu ferrumque armare ueneno, Et Clytium Aeoliden et amicum Crethea Musis, Crethea Musarum comitem, cui carmina semper Et citharae cordi numerosque intendere neruis, Semper equos atque arma uirum pugnasque canebat. Tandem ductores audita caede suorum Conueniunt Teucri, Mnestheus acerque Serestus, Palantisque uident socios hostemque receptum. Et Mnestheus: “quo deinde fugam, quo tenditis?” inquit. “Quos alios muros, quae iam ultra moenia habetis Vnus homo et uestris, o ciues, undique saeptus Aggeribus tantas strages impune per urbem Ediderit? iuuenum primos tot miserit Orco? Non infelicis patriae ueterumque deorum Et magni Aeneae, segnes, miseretque pudetque?” Talibus accensi firmantur et agmine denso Consistunt. Turnus paulatim excedere pugna Et fluuium petere ac partem quae cingitur unda. Acrius hoc Teucri clamore incumbere magno Et glomerare manum, ceu saeuum turba leonem Cum telis premit infensis: at territus ille, Asper, acerba tuens, retro redit et neque terga Ira dare aut uirtus patitur, nec tendere contra Ille quidem hoc cupiens potis est per tela uirosque. Haud aliter retro dubius uestigia Turnus Improperata refert et mens exaestuat ira. Quin etiam bis tum medios inuaserat hostis, Bis confusa fuga per muros agmina uertit; Sed manus e castris propere coit omnis in unum Nec contra uiris audet Saturnia Iuno Sufficere; aeriam caelo nam Iuppiter Irim Demisit germanae haud mollia iussa ferentem, Ni Turnus cedat Teucrorum moenibus altis. Ergo nec clipeo iuuenis subsistere tantum Nec dextra ualet, iniectis sic undique telis Obruitur. strepit adsiduo caua tempora circum Tinnitu galea et saxis solida aera fatiscunt Discussaeque iubae, capiti nec sufficit umbo Ictibus; ingeminant hastis et Troes et ipse Fulmineus Mnestheus. tum toto corpore sudor Liquitur et piceum (nec respirare potestas) Flumen agit, fessos quatit aeger anhelitus artus. Tum demum praeceps saltu sese omnibus armis In fluuium dedit. ille suo cum gurgite flauo Accepit uenientem ac mollibus extulit undis Et laetum sociis abluta caede remisit.