# Passio S. Eustachii

Rex aeterne poli, mundani rector et orbis,
Exaudire tuum servum dignare precantem,
Ingenium ut mihi concedas et verba loquelae,
Quo valeam Placidi depromere facta beati.
Temporibus romana quis Trajanus in urbe
Regnabat mundum antiquo fallente dracone,
Miles erat quidam, Placidus de nomine dictus.
Militis ille fuit princeps custosque catervae,
Insignis factis et nobilitate micabat,
Et pollens opibus, captus sed daemonis astu, [10]
Justitia comptus, meritorum dote refulgens;
Judicio injusto damnatos eripit ille,
Pauperibus multo solamine subveniebat,
Nudis dat vestes, alimentis pavit egentes.
Omnes consolans angustia quos retinebat,
Quamvis gentilis complevit opus pietatis,
Nescius et domini mandata secutus ubique
Justum Cornelium exemplis fuit ille imitatus.
Huic vivens fuerat sub cultu daemonis uxor,
Aequalique viro vita per cuncta manebat; [20]
Ex illis etenim mares bini generantur.
Aspectu pulcher fuit hic et fortis in armis,
Undique barbarica atque illi gens subdita stabat.
Ille primis industris erat venator ab annis.
Sed dominus pius et clemens, qui semper ubique
Quos novit dignos fieri sibi convocat ad se,
Hujus opus non spernit, sed mercede rependit,
Illius et mentem vero de fonte rigavit,
Tuncque modo tali tulit ex cultu simulacrum.
Contigit, ut quadam de more die peragraret [30]
Venatum montes turba comitante vasallum.
Ecce, greges stantes cervorum cernit ibidem,
Quos, ut doctus erat, circumdabat agmine magno;
Insidiis positis illos canibus sequebatur.
Militibus cunctis cervorum indagine captis.
Apparebat ei subito speciosior unus,
Quique sua superans alios pinguedine cervos,
De grege qui fugitans alio silvam repetivit,
Atque cito cursu loca per densissima vadit.
Quem Placidus zelo nimio comprendere anhelat, [40]
Atque suum linquens agmen paucos tulit ad se;
Cum simul his illum grandi studio sequebatur.
Omnibus his lassis Placidus tunc solus anhelat
Affectu nimio cupiens comprendere cervum.
Nam pietate dei quod non lassante caballo
Spissus eum locus ullus non tardabat euntem,
Quin alacri citius cursu cervum sequeretur,
Agmine de cuncto tunc ipse remotus abibat.
Cervus in altam conscendens rupemque ibi stabat;
Tunc Placidus sine militibus properabat eodem. [50]
Undique prospiciens rupem coepit cogitare,
Insidiis potuisset quis adquirere cervum.
Sed dominus se venantem captare malebat.
Non ut Cornelium per Petrum ad se revocavit,
Sed veluti Paulum, qui se ipsum persequebatur,
Quemque suo fecit monstratu ex hoste superbo
Ipse sibi fidum famulum dignumque ministrum,
Ipse modo clemens Placidum convertit eodem.
Stante diu Placido pastum miranteque cervi
Hoc de venatu sese voluit retinere, [60]
Tunc illum dominus monuit, quo fortis adesset,
Illius et molem cervi non ipse timeret.
Antea quique asinae Balaam dedit ora loquelae,
Ipse hominis cervo sermones addidit olli.
Cornibus in mediis et ei crux aurea fulsit,
Quae splendore suo solis radios superabat;
Atque suam formam monstrans ibi Christus Iesus,
Quique per os cervi inscitiam Placidi increpat ultro:
‘O quid tu venatu me, Placide, insequebare?
Ecce, salute tui ad praesens animal veniebam; [70]
Christus enim sum, cui servis tu nescius ipse.
Conspexi, tua pauperibus quae dona dedisti,
Et mihi te volui cervum captare per istum,
Retibus atque meis te ducere ab hoste maligno.
Non modo fit justum, meus ut famulus simulacris
Serviat inmundis, qui factis vivit amoenis.
Haud aliam ob causam terrenum corpus inivi,
Ni genus humanum ut salvarem ex fraude maligni.’
Haec audisset cum Placidus terrore repletus,
Lapsus equo ruit ad terram, ceu mortuus esset. [80]
Una hora transacta in se rediens cito surgit
Cautius illa volens spectacula cuncta videre,
Quae fuerant sibi de pietate dei patefacta.
Tristis dum secum tacitus coepit cogitare,
Visio quam vidit haec quid portendat amoena,
Tunc studuit dominum sincera mente precari:
‘O bone rex coeli, dignare mihi tua verba
Pandere, quae stulto mihi per cervum loquebare,
Ut cognoscere quoque modo in te credere possim.’
Tunc pius et clemens dominus dicebat ad illum: [90]
‘Auribus intentis, Placide, auscultare memento.
Ast ego sum dominus, terrae qui machina feci,
Et coeli solus firmamina tota peregi;
Lucem de tenebris, lymphas terrisque removi,
Utque diem Titan et noctem Cynthia comet
Jussi, necnon et coelis ego sidera pinxi;
Alta maris firmans et quicquid vivit in orbe;
Postremum formavi hominem de cespite ruris,
Illius inque manus donabam cuncta creata.
Qui ruit in mortem mox suasus ab hoste veterno; [100]
Exin stirps sua sub serpentis erat dominatu,
Donec terrenum decrevi sumere corpus,
Cum quo celsa crucis conscendi robora promptus,
Et quod concessi tumuli sub jure teneri.
Deinde die terna surrexi daemone victo,
Ac genus humanum inferni de fauce reduxi.’
Auscultans Placidus haec rursum volvitur arvis;
Cordis ab affectu Christum vocitabat et infit:
‘Credo equidem mundi factorem te fore, Christe,
Errantes qui convertis per lumina vitae,
Optatam qui das et vitam morte sepultis.’ [110]
Illius ut dominus vidit cor, dicit ad illum:
‘Si credis, Placide, at propera festinus ad urbem,
Pontificem summum conquirere sit tibi cura,
Christi qui populi dignus modo pastor habetur.
Illum posce, tibi quo det baptismatis undam,
Sordibus ablutus de cunctis ut merearis
Regna videre dei, quo gaudent agmina coeli.’
Respondens Placidus domino et dicebat ad illum:
‘Christe, jubes, haec ostenta ut mea femina noscat, [120]
Sicque meis possim natis haec dicere dicta?’
Dicit ei dominus: ‘Has illis pande loquelas,
Ut credant et suscipiant purgamina vitae.
Quis dum vos eritis loti ab cultu simulacrum,
Tu statim pedibus ne tardes huc repedare.
Hic iterum apparebo tibi, dicamque futura,
Quae tibi provenient cito pro mundamine mentis.’
Credulus his Placidus verbis sua tecta revisit,
Uxorique suae cuncta haec ex ordine pandit,
Quaeque sibi Christus monstrabat montibus altis. [130]
Illa haec auscultans nimium se corde resultat,
Atque suum dominum vocitans dicebat ad illum:
‘Domne meus, Christum sic vidisti crucifixum,
Quem Christi populi semper recolunt et adorant;
Solus enim is verus deus est, qui cuncta creavit,
Hesternae noctis ego quem per somnia vidi,
Necnon talibus et verbis mecum fabulatur:
“Mox ad me venietis, tu simul atque tuus vir,
Necnon vobiscum vestros subducite natos”.
Et nunc cognovi, quoniam ipse est Christus Iesus, [140]
Qui tibi per cervi voluit se ostendere formam,
Ut magis illius mireris tu pietatem.
Ecce, necesse manet baptismum quaerere sanctum
Nos, quo gens mundata micat Christo numerata.’
Respondens Placidus tunc et dicebat ad illam:
‘Is mihi sic dicit, montis quem in culmine vidi.’
Ex stratis surgunt ambo mediantibus umbris,
Omnibus illorum famulis somnoque sopitis,
Binas atque suas secum soboles referebant,
Adque sacerdotem pergebant Christicolarum; [150]
Cuncta et ei promunt miracula, quae sibi visa
De Christo fuerant, se et baptizare rogabant.
Ille haec auscultans alacri de corde manebat,
Altithrono laudes et magnis vocibus infit:
‘Laus et gloria sit tibi, mundi Christe redemptor,
Omnes qui salvare cupis, nec perdere quemquam
Ex illis vis, qui dominum te credere quaerunt.’
Illis tunc statim baptismi arcana retexit,
Et consignat eos baptizans nomine trino.
Ac Placido Eustachium nomen donabat habere, [160]
Majoremque suum natum Agapitum vocitabat,
Atque aliud pulchrum notat nomen Theophistum,
Illius uxori nomen posuit Theophistam.
Tunc illos una confirmans chrismate Christi,
Dimittens illos domino commendat, et inquit:
‘Sit dominus semper vobiscum, Christus Iesus,
Qui dignatus erat vos ad sua regna vocare,
Et sedem vobis dedit in caelestibus aulis.
Vos precor ob Johannem, quo dominum rogitetis,
Consors ut vestri valeam sine fine manere.’ [170]
Tunc simul ad proprium tectum redeunt in eadem
Nocte, et magnificas domino grates referebant.
Cumque Aurora polo radiis dimoverat umbram,
Ilico et Eustachius paucos homines tulit ad se;
Ac silvam repetit, cenos et quaerere jussit,
Et montem notum solus sine milite adibat,
Adque locum properat, quo Christus ei antea fulsit.
Ast dignatus erat Christus sua verba replere,
Atque suam formam illi praesentabat amoenam.
Aspiciens hoc Eustachius terram petit imam, [180]
Vocibus altisonis Christum dicens vocitabat:
‘Te solum verumque deum modo, Christe, fatebor,
Qui cum patre deo regnas, cum spiritu et almo.
Credo equidem nunc, quod pater est et filius hoc est,
Spiritus inde etenim quod nunquam discrepat almus;
Has tres personas unum esse deum bene nosco.
Idcirco rogitans rogo te, regnator Olympi,
Ut mihi digneris promissa exponere verba.’
Tunc illi Christus clementer dixit Iesus:
‘O felix Eustachi, qui lotus renitebis [190]
Purgatusque salutiferi baptismatis unda,
Ecce, tuum modo praedonem, zabulum, superasti,
Ex mortali homine immortalis et efficieris.
Nuncque tuae fidei fuerit virtus patefacta,
Ecce, parata manent hostem certamina contra
Antiquum, magna quoniam turbabitur ira
Ille adversum te, quia tu illum deseruisti.
Idcirco erga te cupit exercere furorem
Ille suum, fraudesque suas tibi pandet amaras.
Te decet hic sufferre meo pro nomine multa [200]
Adversa, accipias ut caeli praemia regni;
Et, sicut exaltatus, adhuc nimium renitebis
Multis divitiis vanis opibusve caducis.
Sed pauper rebus debes fore tempore parvo,
Ut tua clarescat clare patientia cunctis.
Deliciis iterum veris polles et amoenis,
Tollere quas tibi nulla valet fraus hostis arari;
Non ergo tua deficiet modo virtus amoena.
Nec oculus tuus ad priscum se vertat honorem;
Et velut invictum cupiebas te fore semper, [210]
Exque tuis inimicis sumere magna trophaea,
Terreno regi sicuti servire studebas,
Tali namque modo debes certare malignum
Contra hostemque illum pedibus calcare studere,
Atque fidem veram regi servare perenni.
Temporibus monstratur in his in te alter et Iob;
Te mollire hostis cupit in temptamine multo,
Viribus e cunctis sed eum superare memento.
Est opus, ut verae fidei callem teneas nunc,
Et zabuli insidias contra quo praelia misces. [220]
Ad cor si tibi perveniet blasphemia nulla,
Te tunc inveniet raptim pietas mea magna,
Ac rursum citius te gloria pristina captat.’
Tunc iterum Eustachio Christus sic dixerat Jesus:
‘Vis tibi promissum cito nunc temptamen adesse,
Extremo an hoc ferre tuae sub tempore vitae?’
Eustachius domino respondens dicit ad illum:
‘Te rogo, Christe bone, ut sic eveniant tua dicta;
Et nobis modo certamen dignare parare,
Quod fac nos et posse pati cum mente benigna, [230]
Fraudibus ullis ne faciat nos ille malignus
Acceptam verae fidei dimittere callem.’
Olli respondit dominus cum voce serena:
‘Vobiscum semper maneo vestrasque gubernans
Mentes.’ Haec dicens Christus conscendit ad astra.
Eustachius de monte redit, sua tecta requirit,
Uxorique suae promens sibi credita dicta.
Tunc dominum poscunt pariter cum poplite curvo
Dicentes: ‘In nobis fit tua, Christe, voluntas!’
Postea transactis paucis nam deinde diebus [240]
Accidit, illius ut tectum morbus vacuasset,
Olli nec ullus famulus nec serva remansit.
Eustachius temptamen tunc sibi sensit inesse
Promissum, dignas domino gratesque rependit,
Uxoremque suam, quo firma mente maneret,
Admonuit, nec illo deficeret laboratu.
Tuncque mori illius raptim coepere caballi,
Illius omne pecus pestis consumpsit amara;
Quicquid ei vivens fuerat mors omnia sumpsit.
Eustachius patienter tunc haec cuncta ferebat; [250]
Uxoremque suam tollens binas sobolesque,
Deque suo templo discessit nocte latenter.
Hoc fures aliqui perversi conspicientes
Invadunt tectumque hinc omnia diripientes,
Aurum, gemmas, vestes, argentique metalla.
Rebus eis mundi de cunctis nilque remansit
Vestibus exceptis, velati quis fuerant tunc.
   Contigit ut gens romana istis forte diebus
Cum simul Augusto celebraret gaudia magna
Illo proque trophaeo, in Persis quod fuit actum. [260]
Rex tunc illius et proceres mirantur abesse
Tantis laetitiis Placidum, quia militis ille
Princeps atque magister erat per tempora multa.
Tunc illum caute jusserunt quaerere ubique,
Sed nusquam inventus. Magis illos terror habebat,
Quod tam consummata fuit cito cuncta facultas
Illius, et nusquam praesens ipse apparuisset.
Eustachio conjunx sua tunc dicit Theophista:
‘O quid, domne, locis nos expectamus in istis?
Nunc nostros natos binos nos accipiamus; [270]
His exceptis nil nobis superesse videtur.
Ecce, necesse manet nos hinc abscedere longe,
Derisum ne simus eis, qui nos bene noscunt.’
Nocte superveniente ad se pueros revocarunt,
Necnon Aegypti cupiunt invadere regna.
Ast binis transactis cursibus inde dierum
Ad mare deveniunt, puppimque intrare volebant.
Inveniunt navim, statimque hanc ingrediuntur.
Contigit, ut princeps nautarum barbarus esset;
Illius in navim ascendunt, maris alta secabant. [280]
Uxorem Eustachii cymbae dum conspicit herus,
Illius in magno fuerat deceptus amore,
Illa fuit vultu quoniam nimium speciosa.
Omnes dum mare velivolum sani superassent,
Tunc classis dominus naulum deposcit ab illis.
Illi nil tenuere, ob naulum quod dare possent;
Uxorem Eustachii tenuit pro pignore nauli.
Conspiciens hoc Eustachius tunc firmiter illam
Cum manibus retinens, et secum ducere anhelat.
Nautarum princeps sociis tunc innuit ipse, [290]
De prora Eustachium ut mersarent in maris alta.
Ille videns hoc uxorem dimisit, et ibat,
Tristis et infantes secum tulit, inde recessit.
Valde gemens pueros lacrimis affatur obortis:
‘Heu, datur externo mater nunc vestra marito.’
Pergens cum gemitu quandam pervenit ad undam
Horrifici fluvii, quam invadere non fuit ausus
Cum natis ambobus ob iram fluminis alti.
Unum humero tollens, aliumque in litore linquens
Illum, quem collo tenuit, trans aequora ponit, [300]
Ac statim repedans, alium ut puerum revocaret.
Cumque teneret iter medii fluctus, leo statim
Adveniens rapuit natum, quem quaerere venit,
Necnon et rapido cursu silvas repetivit.
Ille revertens et prolem lacrimis quaeritabat.
De illo desperans alium servare cupibat,
Illum sed lupus arripiens per devia cursat.
Eustachiusque videns hoc stans influminis unda,
Et lacrimans crines capitis divellere coepit.
Plangens atque ululans voluit se in gurgite mergi, [310]
Sed pietas domini illum constantem fore fecit,
Illius et mentem fidei cum robore firmans.
Illum quem raptat puerum leo servat amoene;
Pastoresque leonem, cum portare viderent
Infantem vivum illum, cum canibus sequebantur;
Ille dei nutu puerum dimisit ab ore
Inlaesum, et silvas vacuus sine pondere adibat.
Ast aliam prolem, ingens quem lupus arripiebat,
Agricolae sanum rapuere ex fauce lupina.
Pastores et aratores nam contigit esse [320]
Ex uno vico, pueros qui suscipientes
Cara nutribant illos cura genitorum.
Haec vero Eustachius nescit, sed pergit et infit:
‘Hei mihi, qui quondam florebam ut fertilis arbos!
Vivo modo orbatus natis uxore perempta.
Hei mihi, quam magnis opibus quondam fruitabar!
More hominis peregrini impellor ducere vitam.
Hei mihi, qualis eram, quantum mutatus ab illo
Milite, qui quondam fueram dux agminis almi,
Et qui septus eram magnis turbis populorum! [330]
Amissis natis nunc et sine conjuge solus
Cogor in ignotis terris, heu, quaerere victum.
Sed tu, Christe, meos gressus comitare benigne,
Atque meas lacrimas clemens dignare videre;
Nam bene te memini quondam mihi, Christe, loquentem,
Quod veris deberem exemplis Job imitari.
Sed mihi majora incumbunt certamina mentis;
Omnis ei quamvis fuerit distracta facultas,
At tamen illi concessum fit stercus in aula;
Ast ego de nota patria procul exul abibo. [340]
Ille tenebat amicos etsi ficta loquentes,
Sed tamen illi solamen verbi referebant.
Heu, mala quam solamina donabant mihi beluae
Inmites, mihi quae natos caros rapuere!
Ille etenim si ramos non in prole tenebat,
At tamen illum firma manens in conjuge radix;
His ego dimissis solus superesse videbor.’
Haec dicens dominum sincera mente precatur:
‘Christe, tuum famulum ne despice multa querentem,
Infandae seu pone meo ori claustra loquelae, [350]
Ne verbis ullis valeam te offendere fictis.
Ex oculisque tuis non me facias procul ire,
Jamque meis dignare malis imponere finem.’
Haec dixit lacrimans. Quendam vicum repetivit,
Omnis cui populus nomen dedit esse Dadyscus.
Ille suis manihus ibi victum quaerere coepit.
Post aliquod tempus cumque ille maneret ibidem,
Hujus enim vici proceres illum posuere
Custodem illorum frugum segetumque magistrum.
Ille hinc accipiens mercedem vixit ibidem [360]
Ter quinos annos. Alio oppiduloque fuere
Illius enutriti infantes valde decori;
Quod fratres fuerint, nescibat neuter eorum.
Navis enim dominus secum tulit ad sua tecta
Uxorem Eustachii, sed Christus eam tuebatur,
Ille quod illam non potuisset tangere amore
Inlicito, sed casta manebat tempore in omni
Illo, quo disjuncta suo fuit exque marito.
Contigit, ille ut nauta fuisset morte peremptus;
Tunc Theophista beata sui compos remanebat. [370]
   Accidit his quoque temporibus, quod gens inimica
Imperium romanum invaderet hoste superbo.
Tunc regem retinens angustia magna timoris
Ex tam terrifico concursu gentis amarae;
Nescius ipse manens animo, qua vi potuisset
Pellere barbaricam gentem de finibus illis.
Tunc illi in mentem venit Placidi bona virtus,
Praefatos hostes qua sternit saepius ipse.
Tuncque sui regni rex omni gente vocata
Omnes explorat, Placidus si vescitur aura. [380]
Hoc omnes illi sese nescire fatentur.
Nam rex militibus cunctis ad se revocatis
Omnia terrarum regna explorare jubebat,
Omnibus illis promittens dare munera larga,
Si quis eum prius inventum et sanum sibi ferret.
Tunc regis raptim famuli de rege regressi
Per terras Placidum quaerebant et maris arva.
Tunc etenim regis servi duo valde capaces,
Antiochus quorum unus nomine fit vocitatus,
Acatius miles nomen sed et alter habebat, [390]
Qui Placido fidum famulatum saepe ferebant,
Hi studiose illum quaerentes forte venere
Ad vicum, segetum quo custos ipse manebat.
Illos Eustachiusque videns pariter comitantes,
Illorum ex incessu nam bene novit eosdem.
Tunc prior illi in mentem conversatio venit;
Inde gemens dominum poscebat sic quoque dicens:
‘O caeli rex, qui dignatus es omnibus illis,
Qui fuerint in te credentes, ferre salutem,
Spero equidem, quod me, velut hos agnoscere dabas, [400]
Uxoremque meam facias ita, Christe, videre;
Namque meos natos sumpsisse feras ego novi,
Sed me fac illos, caeli rex, posse videre
Inque die illo, cum mundus de morte resurget.’
Tunc ex arce poli vox illi missa locuta est:
‘O tantum, Eustachi, confidens mente maneto.
Cum natis sanis citius tibi redditur uxor,
Invenies statumque priorem tempore in isto.
Horum judiciique die majora videbis,
Ac ibi repperies caelestis gaudia regni, [410]
Per gentes que tuum nomen vulgabitur omnes.’
Auscultans hoc Eustachius terrore repletus.
Atque videns illos homines ad se venientes
Tunc demum coepit dinoscere clarius illos.
Illi illum clare sed non agnoscere quibant,
Illum adeuntes et verbis affantur amicis:
‘O frater, vale!’ Et econtra responderat ille:
‘Pax sit vobiscum, cari fratres et amici!’
Idem rursus eum coepere viri rogitare,
Advena si vicis aliquis mansisset in illis [420]
Cum natis binis comitante et conjuge cara,
Qui Placidus fuerit proprio de nomine dictus.
‘Si nobis illum ostendas, te dona manebunt.’
Eustachius rogat illos, quid de illo voluissent.
Illorum dicunt quod et esset fidus amicus,
Atque illum quaesissent non per tempora pauca.
Eustachius rursum respondit eis quoque dicens:
‘Namque virum talem non novi in finibus istis;
Temporibus multis moror hoc vico peregrinus.’
Inque suum hospitium gaudens induxerat illos, [430]
Et pergens illis conquirere munera Bacchi,
Ut potaret eos, quoniam grandis fuit aestus.
Atque domus domino dixit, cum quo ipse manebat:
‘Hos homines notos mihi noveris esse et amicos;
Idcirco mihi praesta escas et dona Lyaei.
Atque scies haec de mercede mea tibi reddi.’
Is gaudens illi dat quicquid poscit ab illo.
Tunc illis vescentibus Eustachius lacrimare
Coepit, et egrediens tectum, facieque lavata
Hospitium rursum rediens, illisque ministrat. [440]
Inter seque viri praedicti verba ferebant:
‘Iste vir illi quam par est quem quaerimus ipsi!
Militis ille fuit forsan dux atque magister.’
Unus enim aspiciens alium sic dicit ad illum:
‘'Illius in collo fuerit si forte cicatrix,
Illi in hello quae quondam fuit ense peracta,
Tunc illum Placidum cum vera mente teneto.’
Illius inspiciunt collum, verum hoc fore discunt.
Tum flentes illum amplexantur, eique loquuntur:
‘Militis esne magister tu, Placidusve vocaris?’ [450]
Econtra lacrimis respondens ille profusis:
‘Ille ego non sum, nec tali me dignor honore.’
Tunc illi in cervice ostendunt vulnera ferri,
Agminis atque ducem affirmant illum fore quondam,
Deque suis natis et conjuge multa rogabant.
Cum magna tandem pulsus vi vera fatetur;
Uxorem dicit cum natis esse peremptam.
Inter se flentes haec illi dum fabulantur,
Hujus enim vici cives veniunt simul illo,
Et vulgus velut ad spectamen venit ibidem. [460]
Civibus illis promere tunc coepere viri illi
Virtutem Placidi, quam fortis et esset in armis,
Divitiis cunctis quam clarus ante fuisset,
Extremoque ducem dicunt illum fore plebis.
Tunc illi mirari se coepere coloni,
Quod tam magnus eis vir sub mercede ministret.
Hique viri Eustachio regis decreta ferebant,
Olli imponentes vestes multum pretiosas,
Atque viam pariter terni coeptam rapuere.
Tunc illi cives illum simul assequebantur; [470]
Ille illos omittens omnibus oscula libat.
Dumque iter arriperent, illis edissere coepit,
In quali forma Christum conspexit Iesum,
Quoque modo baptizatus sit nomine trino,
Ille modo Eustachius quali et fuerit vocitatus;
Atque suos casus ex ordine cuncta ferebat.
Ter quinis etenim transactis deinde diebus
Perveniunt pariter gaudentes regis ad aulam.
Praefati regis famuli ingrediuntur ad illum;
Inventum Placidum dicebant adfore ibidem. [480]
Tunc nimium gaudens graditur rex obvius illi,
Et ruit illius in collum dans oscula et illi.
Omnis eum cum voce salutat deinde senatus.
Tunc regi et cuncto populo depromere coepit
Ipsius ex discessu, casibus atque misellis,
Ad mare quoque modo uxorem sibi nauta tulisset,
Qualiter a beluis pueri et capti periere;
Atque suos casus rege auscultante canebat,
Omnes et cunctis illos populis patefecit.
Tunc rex atque sui proceres omnis quoque vulgus [490]
Illius adventum gratanter suscipiebant.
A cunctis rogitatus priscum accepit honorem,
Militis atque fuit factus princeps, velut ante.
Rex illi narrat hostem sua regna tenere,
Econtra et raptim bellum debere parari.
Ille etenim totum regis superaspicit agmen;
Ad bellum hoc sibi sufficiens non esse videbat.
Omnes per regni vicos misitque per urbes,
Omnibus ex illis tirones jussit adesse.
Accidit ad vicum regis venisse legatos, [500]
Eustachii quo nutriti fuerant duo nati,
Civibus ex illis juvenes binos repetentes.
Tunc cives illi donant illos peregrinos,
Infantes rapuerunt quos de fauce ferarum,
Regis ad obsequium, fuerant quia valde decori.
Tirones cuncti ante ducem pariter veniebant,
In numerum caute quos omnes sistere jussit.
Aspiciens omnes vidit juvenes ibi stantes
Illos, quos cuncti reputant fieri peregrinos.
Illorum ut speciem conspexit, eos sibi fecit [510]
Esse ministros, quo manibus sibi pocula ferrent.
Deinde dies post paucos militiam revocavit,
Agmen disposuit, bellum committere coepit.
Hostes exuperans de finibus expulit illis,
Illos trans fluvium sequitur, qui dictus Idaspis.
Necnon ulterius gradiens cum milite multo
Hostes occidit, terram est populatus eorum.
Ulterius cupiens illorum invadere regna
Ex nutu domini vicum pervenit ad ipsum,
Quo pietate dei conjux sua casta manebat, [520]
In cujusdam sola viri quae mansitat horto.
Eustachius pervenit ibi cum milite magno,
Agmine cum toto pausans ibi tres quoque soles,
Ille locus quoniam speciosus valde videtur.
Juxta hortum Eustachii fuerant tentoria fixa,
Quo Theophista beata suam casulam retinebat.
Praedicti juvenes matris tecto morabantur
Ignari, quod et ipsa fuisset mater eorum.
Dum mediante die hospitio pariter recubarent,
Inter se coepere suos disponere casus, [530]
Quoque modo illis accidit in juvenilibus annis.
Auribus intentis genitrix haec verba recepit.
Tunc senior frater fratri dixit juniori:
‘Nam memini, mihi quid puerilibus accidit annis.
Nempe meus princeps fuerat pater agminis ante,
Mater enim mea valde fuit facie speciosa;
Pulcher erat junior vultu nimium mihi frater.
Nocte domo digressi nos secum rapientes
Ad mare perveniunt, unam navim ingrediuntur,
Ignari, cursum quo vellent tendere coeptum. [540]
Cumque maris cuncti inlaesi superavimus alta,
Mater non fuerat mea nobiscum comitata.
Nescio, quae malefida illam fortuna tulisset.
Nos noster pater arripiens flens coepit abire;
Ad quendam fluvium nobiscum cumque veniret,
Ille meum fratrem collo imposuit juniorem,
Illum trans undas portat me in litore linquens.
Cumque iterum flumen repedaret me revocare,
Ecce, meum fratrem lupus arripit, inde recessit.
Ante meus pater ad me quamque venire valeret, [550]
De silva veniens leo me subito rapiebat.
Pastores me diripuere ex fauce ferina;
Deinde fui hoc vico nutritus, scis sicut ipse.
Nescio, quid de patre meo vel fratre sit actum.’
Audiit haec frater junior fratrem seniorem
Narrantem, coepit lacrimas effundere dicens:
‘Nosco tuis de verbis me esse tuum quoque fratrem;
Namque viri, qui me nutribant, hi mihi dicunt
Me quondam fore direptum de dente lupino.’
Se tunc amplexantes, inque vicem oscula donant. [560]
Illorum dum verba audiret mater eorum,
Atque videret eos inter se fundere fletus,
Illius intellexit eos ambos fore natos.
Militis illa die veniens alio ante magistrum,
Illius implorans pietatem, sic quoque dicens:
‘Romanae mulieris tu miserescito, domne,
Ut me digneris patriae deponere priscae,
Quae captiva fui vicis his tempore multo.’
Haec inter verba aspiciebat cautius illum,
Illius in collo vidit fore vulnera ferri. [570]
Inde suum vere cognoscens esse maritum
Illius ante pedes ruit, et flens dicit ad illum:
‘O bone domne, tuam miseram ne spernito servam,
Atque tuam clemens vitam mihi pande priorem.
Credo equidem Placidum te militis esse magistrum,
Quem dominus Christus per cervum ad se revocavit.
Te praesul lotum Christi baptismate summus
Eustachium vocitans, consignans chrismate sacro.
A domino accepisti qui temptamina multa;
Omnibus atque tuis amissis rebus opimis, [580]
Uxoremque tuam cepisti, ego quae fueram ipsa,
Ad mare cum natis veniebas denique binis;
Navim ingressus in Aegyptum descendere mallens.
Nauta ibi me retinebat eo, quod barbarus esset,
Et me captivam secum duxit loca ad ista.
Testor enim Christum, qui cuncta abscondita novit,
Quod non ille unquam, nec vir me polluit alter,
Sed pietas domini castam servavit adhuc me.
Signa tibi praedicta habeo, sed dic mihi veram
Rem per virtutem Christi, quem credimus ipsi.’ [590]
Audiit, Eustachius haec, necnon cautius illam
Perspiciens didicit, quod et ipsa foret sua conjux.
Laetitiam ob nimiam lacrimas effundere coepit,
Illam amplexans osculatur eam quoque dicens:
‘Gloria, laus et honor tibi sit, bone Christe, redemptor,
Omnes qui temet semper solaris amantes.’
Tunc dominoque suo dixit Theophista beata:
‘Domne, ubi sunt nostri nati?’ Cui dixerat ille:
‘Sunt etenim consumpti ex beluis morte cruenta.’
Illorum interitum narrabat ei manifeste. [600]
Tunc iterum Eustachio dixit Theophista sacrata:
‘Laudemus Christum, qui nos conferre volebat;
Spero, quod ipse facit nostros nos noscere natos.’
Tunc rursum Eustachius respondit ei quoque dicens:
‘De beluis illos sumptos fieri tibi dixi.
Tu ad praesens illos te posse videre fateris?’
Illa iterum verbis respondit valde modestis:
‘Nempe die hesterna, casula dum forte manerem,
Audivi narrare duos, quid contigit illis,
Inter se quosdam juvenes juvenilibus annis [610]
Inde scio, quoniam nostri sunt hi quoque nati.
Illi ignorantes sed adhuc fratres fore sese,
Ni deprompsisset sermo fratris senioris.
Tu cognosce, dei pietas fit qualis in illis,
Ex propriis verbis se agnoscere qui dedit illos.
Posce illos; illi tibi quae sunt vera fatentur.’
Eustachius jussit pueros ad se revocare,
Atque rogans illos, qui vel nati unde fuissent.
Illi et ei causam promunt ex ordine cunctam,
Erga illos quae facta fuit puerilibus annis. [620]
Inde suos cognovit eos fieri bene natos.
Ambos amplexans illis dat basia cara,
Atque modo simili illis mater et oscula libat;
Illorumque humeros retinentes fletibus almis
Magnificas Christo domino grates referebant
Pro magna pietate sua, quam contulit illis,
Laudibus altisonis simul hora deque secunda
Usque poli medium Phoebus dum currit in axem.
Dum festina haec fama per agmen convolat omne,
Illorum inventu gaudebat militis omnis [630]
Turba magis, quam barbaricae ex gentis superatu,
Atque sequente die sollemnia magna celebrat
Pro ducis inventu uxoris necnon puerorum,
Et Christo laudes canit illius ob pietatem.
Barbaricam Eustachius postquam gentem superavit,
Ac multam victor praedam subduxit ab illa,
Laetitia laetus nimia ad romana revertit
Imperia, et secum ducens sibi munera cara,
Captivos multos retinens alia atque trophaea.
Contigit, Eustachius Romam prius inde veniret, [640]
Ad mortis portas Caesar Trajanus ut isset,
Atque alius romana rex surrexit in arce
Barbarus atque ferox, Adrianus qui vocitatur.
Ille venire ducem Eustachium dum sensit ab hoste
Illius et socios portantes magna trophaea,
Illorum surrexit in occursum comitante
Multimoda turba, ut Romanis mos fuit ante
Sollemnes celebrasse dies ob tale trophaeum.
Multa rogat rex Eustachium super actibus illis,
Qui bello fuerant ex illo fortiter acti; [650]
Multa rogans ex conjugis ac prolum agnitione.
Tunc epulas alacres extendit laetus abunde.
Inque sequente die pergens ad templa deorum,
Munera pro tantis sollemnia ferre triumphis.
Dona daturus rex intravit Apollinis aedem;
Substitit Eustachius spernens oracula Phoebi.
Ad se tunc revocans illum rex dicit ad illum:
‘Cur non sacra feres dis immortalibus alma
Barbaricae pro magnifico gentis superatu,
Conjugis ob carae inventum necnon puerorum?’ [660]
Caesaris econtra verbis respondit at ille:
‘Oro meum dominum Christum, qui regnat Olympis
Omnipotens cum patre deus spiritu simul almo,
Illum ex ore meo semper manet hostia laudis,
Ad patriam qui me dignatus erat revocare,
Uxoremque meam ac proprios reddit mihi natos.
Non alium dominum colo necve deum scio quoquam,
Ni qui factor erit caeli, quique arva peregit.’
Commotus nimiam tunc rex Adrianus in iram
Jussit ei statim de lumbis solvere zonam, [670]
Ac illum veluti damnatum adstare jubebat.
Illius uxorem et natos ibi fecit adesse,
Et verbis illos blandis terroribus atque
De cultu vera voluit subducere Christi.
Sed nec terror eos nec blandimenta valebant
Ulla fide ex vera summi divellere Christi.
Cognoscens mentes firmas fore Caesar eorum
Tunc omnes illos inducere jussit arenam,
Atque leoni illos immiti dat lacerandos.
Ille sed accurrens mitis pervenit ad illos [680]
Summittens caput, orare illos ceu voluisset,
Ac statim citus ex illa discessit arena.
Nam rex aspiciens, illis quod belua fuisset
Innocua, incendique bovem tunc jussit aenum.
Machina forte bovis stetit illic aerea magna,
Et sanctos illos huc introducere jussit.
Undique conveniunt populi spectacula ad ista
( Christicolae necnon incredula gens fuit illic –,
Sanctorum ut possint mortem et tormenta videre.
Horrendam inducti pecudis formam rogitabant [690]
Sancti carnifices spatium dominum rogitandi.
Aereus ille fuit bos magno accensus ab igne.
Tuncque suas tendunt palmas, ac talibus orant
Vocibus altithronum, caeli qui conditor extat:
‘O bone Christe, poli qui orbem ditione gubernas,
Qui nobis dignatus eras ostendere temet,
Ac voluisti ad tantum nos revocare triumphum,
Tu, deus omnipotens, audi nos te rogitantes.
Novimus ex pietate tua fore vota peracta
Nostra, locis ex diversis quod nos revocati [700]
Sortibus una sanctorum merebamur inesse.
Te, solum verumque deum, nos deinde precamur,
Qui tribus pueris solamen in igne dedisti
Illis, et firmae firmans firmamina mentis,
Confer opem nobis divinae tu pietatis,
Nosque per ignes ut tua regna intrare queamus.
Reliquiis nostris tribuas haec munera grata,
Ut quicumque suis precibus nostri memorantur,
Quique petunt veniam ex te per suffragia nostra,
Partem cum nobis in caelis se quoque gaudent [710]
Almam et cum sanctis aliis semper retinere,
Terrenisque bonis hic sufficienter abundent.
In mare vel venient illis si siqua pericla,
Seu fluviis aliis aliquod patiuntur amarum,
Auxiliumque tuum poscunt per nomina nostra,
Illorum exaudire preces dignare benigne,
Deque suis illos tu diripe, Christe, periclis.
In maculas peccati si suadente maligno
Inciderint, necnon nos in sua vola vocabunt,
Illorum clementer tu peccamina solve. [720]
Quique tibi laudes reboant nostri in memoratu,
Illis auxilium largire tua ex pietate,
In quali fuerint depressi cumque labore.
Et nobis concede, deus, firmamina cordis,
Hujus ut ignis non nobis terror dominetur.
Sed nostras animas caelo per tale trophaeum
Adfer, corporibus tribue et magnalia dona,
Unius illa simul capiat quo fossa sepulcri.’
Haec illis orantibus alma venibat ad illos
De caelis illos confortans vox ita dicens: [730]
‘Sic vobis fuerit, dominum sicuti rogitastis,
Necnon his donis cumulantur et altera dona
Vobis idcirco, quoniam zabulum superastis,
Atque boni facti bellatores domini estis.
Illius et passi pro nomine multa fuistis
Adversa; in nullis estis quoniam superati,
Sub pedibus sed quod temptamina cuncta teristis,
Ecce, venite dei festine nunc benedicti,
Cum sanctis caeli capturi praemia regni,
Proque caducis aeternum munus retinentes, [740]
Quod vobis fuit ante paratum tempora mundi,
In quo debetis gaudere per omnia saecla.’
Auribus haec sancti gratanter suscipiebant,
Ac laudes domino pro tali munere reddunt.
Aerea Vulcani intrarunt incendia laeti;
Extinctus nimii statim fit fervor et ignis.
Hymnisonis dominum resonant concentibus illi,
Atque suas animas caelo cum laude remittunt.
Corporibusque nihil potuit dominarier ignis,
Nec saltim capitum potuit perstringere crinem. [750]
Post tres deinde dies venit rex impius illo,
Quo fuerant illi passi cum corpore sancti,
Atque bovis jussit molimina magna recludi,
Reliquiis ut conspiceret quid tunc foret actum
De sanctis, quas credidit ustas esse per ignem,
Non parvam secum ducens turbam populorum.
Sanctorumque videntes integra membra manere
Credebant et adhuc illos anima vegetari.
Rex illos jussit coram producere sanctos.
Omnes adstantes ibi nam mirantur, ab igne [760]
Illorum quod caesaries non tacta fuisset.
Horrescit rex tale videns mirabile signum
Impius, atque suam multum tristis petit aulam.
Ast alius domino gaudens populus canit hymnum,
Quique aderant omnes una sic voce ferebant:
‘Est dominus deus [unus] et altus Christicolarum,
Non alius deus est in caelis sed neque in arvis,
Ni is solus, quem Christicolae recolunt et adorant,
In se credentum ex membris qui depulit ignem,
Ut nec ulla coma ex illis fuit igne cremata.’ [770]
Occulte vero veniebat credula turba,
Corpora sanctorum rapiebat noctis in umbra,
Atque loco pariter posuit reverenter amoeno.
Asperitas postquam fuerat finita malorum,
Basilicamque ibi Christicolae sanctis fabricarunt,
Laudibus inducunt dignis huc ossa beata,
Magnificis et honoribus illa fovere sepulchro.
Illorum semper sollemnia deinde celebrant
Nempe die prima mense incipiente Novembre.
   Eustachii certamen hoc est et vita beata, [780]
Illius uxoris necnon geminum puerorum.
Quique tenent in mente illorum nomina semper,
A dominoque petunt veniam meritum per eorum,
Auxilium citius domini accipiunt sibi gratum,
Ut vox de caelo promisit eis prius alto,
Quae fuit a Christo dimissa per aethera pura,
Est cui gloria, laus et honor, decus atque potestas,
Qui deus in summis caelorum trinus et unus
Regnat et exstat cuncta per immortalia saecla.
   Amen.
   Finit feliciter.